ABŞ Helsinki Komissiýasy

"Depedäki Helsinki" (Helsinki on the Hill) ABŞ-nyň Helsinki Adam hukuklary we hemmetaraplaýyn howpsuzlyk boýunça Ýewropa we beýleki ýurtlar boýunça komissiýasy tarapyndan gurnalan gepleşikleriň tapgyry. Ara alnyp maslahatlaşylýan mowzuk, Türkmenistanyň jeza çäresinde köp ýyl bäri ýitirim bolan adamlaryň ýagdaýy.

Türkmenistanda uzak möhletli azatlykdan mahrum edilenler Aşgabatdan 70 km uzaklykda ýerleşýän meşhur Owadan Depe türmesinde köplenç "ýitýär". Ýitirim bolan tussaglaryň lukmançylyk ýa-da kanuny kömegi ýok, maşgalalaryna saglyk ýagdaýy barada maglumat berilmeýär.

Owadan Depe şäherinde şu güne çenli 120-den gowrak adamyň ýitirim bolandygy, şol sanda 2003-nji ýylda Türkmenistanyň türme ulgamynda ýitirim bolan öňki Türkmen Daşary işler ministri we ÝHHG-nyň öňki ilçisi Batyr Berdiýewiň bardygy habar berildi.

"Olary diri görkeziň!" Halkara kampaniýasynyň wekili Keýt Watters ABŞ-nyň Helsinki komissiýasynyň uly syýasat geňeşçisi Jenis Helwig bilen ýitirim bolanlaryň betbagtçylygyny, şeýle hem Türkmenistandaky häzirki ýagdaýy we Türkmenistanyň hökümetini bu tejribäni bes etmegi we halkara adam hukuklary borçlaryny ýerine ýetirmegi höweslendirmek üçin görülýän çäreleri ara alyp maslahatlaşmak üçin goşuldy.

Bu maksatnamany, Syýasatyň uly geňeşçisi we Helsinki komissiýasynyň Depedäki Helsinki podkast seriýasynyň alyp baryjysy Aleks Terski alyp barýar.

- Salam ABŞ-nyň Helsinki Adam hukuklary we hemmetaraplaýyn howpsuzlyk boýunça Ýewropa we beýleki ýurtlar boýunça komissiýasy tarapyndan gurnalan Depedäki Helsinki gepleşikleriň tapgyryna hoş geldiňiz. Bu gün, köplenç kän bir ünsi çekmeýän ýurda ünsi çekmek isleýäris. Bu Merkezi Aziýadaky Türkmenistanyň ýurdy. Hususan-da, bu bölüm Türkmenistanyň meşhur türme ulgamynda ýitirim bolan adamlaryň ýagdaýyny ara alyp maslahatlaşmaga bagyşlanar.

Meniň pikirimçe, Türkmenistan köpümizi diňleýänler üçin syrly bir zat. Jenis, bu ýurt hakda ýakyndan yzarlamaýanlarymyz üçin bize has giňişleýin maglumat berip bilersiňiz öýdýärin. Türkmenistanyň tebigy gaza baý ýurtdygy mälim. Häzirki wagtda ol ÝHHG sebitindäki iň izolirlenen we repressiw döwletleriň biri bolmagynda galýar we 1991-nji ýylda Sowet Soýuzyndan garaşsyz bolany bäri şeýle. Bu dogrymy?

J.Helwig: Hawa, bu düýbünden dogry we meniň pikirimçe, Türkmenistanyň türmelerinde ýitirim bolanlar hakda gürleşmezden ozal bu ýurt hakda bir zat bilmeli. Türkmenistan postsowet Demirgazyk Koreýa. Ol izolirlenen we ýurduň lideriniň hakykatdanam hemme zady öz içine alýan şahsyýet kultyna eýedir. Diňe bir ýerde onuň keşbini görmek bilen çäklenmän, şäherden aýlanyp ýörkä, adamlar köçelere çykýarlar, oňa tolkun atýarlar, ähliumumy haýran galdyryjy atmosfera döredýärler, adamlar onuň edýän zatlaryna el çarpýarlar. Bu, häzirki prezident Gurbanguly Berdimuhammedowyň döwründe, ilkinji prezident Saparmyrat Nyýazowyň döwründe hakykatdanam doly ýapyk ýurt. Oppozisiýa ýok, garaşsyz metbugat ýok. Raýat jemgyýeti-de ýok diýen ýaly. Bularyň hemmesi basylýar. Adamlaryň hereketi gözegçilik astynda saklanýar, şonuň üçin olar erkin syýahat edip bilmeýärler, okamaga ýa-da garyndaşlaryna baryp bilmeýärler. Bu, esasanam "adaty däl" dinlere degişlilikde din azatlygyna degişlidir. Şonuň üçin Döwlet Departamenti ençeme ýyl bäri Türkmenistany dini hukuklaryň bozulmagy üçin "aýratyn alada goýýan" ýurt hökmünde belleýär.

K. Watters: Türkmenistan barada, hususan-da öz häkimiýetleriniň anyk işleri barada maglumatyň ýoklugy sebäpli, Türkmenistanyň günbatarda prezidentiniň geň hereketleri baradaky habarlar bilen höküm edilmek howpunyň bardygyny goşmak isleýärin. Hemme zady beýlekilerden has gowy edýär. Iň oňat at, welosiped sürýär we ýarag atýar. Ol muny eýär hakykatdan hem. Bu meni güldürýär. Bu tomus birnäçe hepde bäri habardan ýitdi. Onuň ölendigi barada myş-myşlaram boldy. Günbatarda bir ýigit Berdimuhammedowyň kimdigi we oňa näme bolandygyny komediýa görkezişleri taýýarlady. Emma hakykatda bu, Berdimuhammedowyň ýolbaşçylygynda bu ýurtda amala aşyrylýan adam hukuklarynyň çynlakaý we gödek bozulmalaryndan ünsi sowýan şahsyýet kultynyň beýanydyr.

- Keýt, men türkmen hökümetiniň adamlary ençeme ýyllap türmede saklamagy, daşarky dünýä bilen aragatnaşyk saklamazlygy we maşgalalaryna ýagdaýy barada maglumat bermezlik ýaly erbet ýazgylarynyň bardygyna düşünýärin. Meniň pikirimçe, diňleýjilerimiziň hemmesi bu adamlaryň maşgalalarynyň ýakynlarynyň ykbaly, saglygy we nirededigi barada bilmek hukugyna mynasyp bolarlar. "Olary diri görkeziň!" Kampaniýasy barada bize aýdyň.

K. Watters: "Olary diri görkeziň!" - Türkmenistan hökümetini ýurduň türme ulgamynda ýitirim bolanlaryň ykbaly üçin jogapkärçilige çekmek üçin halkara kampaniýasy. Amerikanyň Birleşen Ştatlaryny goşmak bilen dürli ýurtlardan guramalar oňa gatnaşýarlar: Crude Accountability, Human Rights Watch Adam hukuklary guramasy, “Memorial” we başgalar. Kampaniýanyň maksady, Türkmenistanyň türme ulgamynda ýitirim bolanlara näme bolandygyny anyklamak we bu delilleri resminamalaşdyrmak, şeýle hem ýitirim bolanlaryň meselesini öli merkezden göçürmäge synanyşmak. Mysal üçin, wagtal-wagtal täzelenýän hasabaty çap edýäris. Iň soňky görnüş şu ýylyň sentýabr aýynda neşir edildi we onda Türkmenistanyň türme sistemasynda 121 adamyň ýitirim bolandygy aýdylýar we bular diňe ýitirim bolanlar, dürli çeşmelerden peýdalanyp doly gözden geçirip bildik.

Bu adamlaryň lukmançylyk kömegi, kanuny kömegi ýok. Olaryň köpüsi diňlemek üçin birnäçe sagatdan az wagt sarp eden agyr aýyplamalar bilen azatlykdan mahrum edildi. Olara garyndaşlary bilen duşuşmak we degişlilikde posylka ibermek gadagan edildi. Diňe ýitirim boldular, käbirleri 17 ýyl bäri şeýle şertlerde!

- Bular ýaly sanawy nädip düzüp bilendigiňiz barada biraz aýdyp bilersiňizmi, eger-de bular hiç hili aç-açan kazyýet işini başdan geçirmedik we aýdyşymyz ýaly ýitirim bolan adamlar bolsa. Bu sanaw nireden gelýär?

K. Watters: Dürli çeşmelerden, ýöne ilkinji nobatda açyk çeşmelerden. Ýitirim bolanlaryň köpüsi, 2002-nji ýylda Nyýazowa garşy döwlet agdarylyşygyna gatnaşmakda aýyplanýan "Noýabrçylar" diýlip atlandyrylýanlardyr. Bu adamlar görkeziş synaglarynda tussag edildi we iş kesildi we atlary metbugatda çap edildi. Şonuň üçin köne žurnallara, köne gazet habarlaryna seretseňiz, atlaryny tapyp bilersiňiz. Bu, ykdysady jenaýatda aýyplanýan başga bir topara degişlidir. Bular, näme üçindir häkimiýetleriň ynamyny ýitiren adamlar. Bu maglumatlar hem elýeterlidir. Şeýle aýyplamalar awtoritar rejimleri bolan ýurtlarda, şol sanda post-Sowet giňişliginde-de kimdir biri öz ygtyýarlyklaryndan, resmi wezipelerinden hyýanatçylykly peýdalanmakda aýyplanyp, pul ogurlamakda aýyplanýar, ýöne esasan, ygtyýarlykdan hyýanatçylykly peýdalanmak barada gürleşýäris. Bu, meselem, administratiw jenaýat, salgyt tölemezlik jenaýat jogapkärçiligine öwrülende bolýar. 2002-nji ýyldan bäri ykdysady jenaýatda aýyplanan 26 tussag ýitirim boldy.

- Türkmenistanyň jeza çäresi barada näme bilinýär?

K. Watters: Sanawymyzda görkezilen ýitirim bolan adamlar paýtagt Aşgabatdan uzakda ýerleşýän çölde, tomusda yssy - 40 gradusa çenli we gyşda sowuk bolan gaty agyr tebigy şertlerde gurlan gizlin türme Owadan Depe türmesindedir. Syýasy sebäplere görä tussag edilen beýleki tussaglardan aýratyn saklanýar. Olaryň gynalandygyny görkezýän subutnamalarymyz bar. Bu türmedäki adamlar açlyk çekýärler. Owadan Depe şäherinde ýitirim bolan 32 tussag yslam ekstremizmi üçin günäkärlenipdi, ýene ikisi raýat aktiwisti. Olaryň biri tussaglykda öldi. Umuman, sanawymyzdaky 27 tussag aşa tussaglyk şertleri sebäpli Owadan Depe şäherinde öldi.

Owadan-Depe şertleri, ilkinji nobatda, gudrat bilen aman galan, zorlanan türmesini suratlandyrmakdan gorkmaýan iki adamyň beren görkezmelerinden bilýäris. Öň gürleşen bir tussagymyz azyk we medisina kömegi ýetmezçiligi sebäpli alty aýyň içinde 40 kg, bedeniniň ýarysyny ýitirdi, türmede gynamalar barada-da bilmeýärdik.

- Bu türmäniň gizlin hasaplanýandygyny aýtdyňyz. Kimdir biri bu türmä baryp görmek islese näme bolar? Mysal üçin, adam hukuklaryny goraýjylar, halkara guramalarynyň wekilleri, diplomatlar? Bu şertleri gören barmy?

K. Watters: Bilşimiz ýaly, Owadan Depä baryp görmäge daşarky myhmanlara rugsat berilmedi. Garyndaşlaryna-da ýakynda baryp görmäge rugsat berilmedi. Diplomatlara käwagt türkmen türmelerine gezelenç edilende, "Potemkin obasyna" baryp görmek bolýar. Olara tussaglaryň saklanýan otaglary däl-de, ýörite taýýarlanan otaglar görkezilýär, hasam Owadan-Depe türmesi görkezilmeýär.

Owadan Depe-de bolup geçýän wakalary anyklamagyň ýene bir usuly, 2000-nji ýyllaryň başyndan bäri bu türmäniň gurluşygyna syn etmäge mümkinçilik berýän emeli hemra suratlaryny ulanmagymyzdyr. Wagtyň geçmegi bilen gurluşygyň gidişine seredip, köp maglumat alyp bilersiňiz, öýjükleriň sanyny we olaryň dürli ululykdakydygyny görüp bilersiňiz, biraz wagt geçensoň türmäniň giňelendigini gördük, otaglar köpeldi.

Şeýlelik bilen maglumat almagyň ýollary bar we meniň pikirimçe, häzirki wagtda ýaşaýan dünýädäki bu ýapyk döwletler üçin hem maglumatlar we sözüň doly manysynda hemme ýerde bar bolsa, gizlin zady saklamak gaty kyn.

- Siziň kampaniýaňyz ýitirim bolan tussaglaryň maşgalalary bilen habarlaşmakda gönüden-göni rol oýnaýar. Ýakynlarynyň ýitirim bolmagyna nähili çemeleşýändiklerini aýdyň.

K. Watters: Bu ýerde gynamalar hakda gürleşmeli. Zor bilen ýitirim bolmak gynamalar we adam hukuklarynyň gödek bozulmagy diýip hasaplaýarys. Ýöne maşgala agzalary ýitirim bolan adamlar üçin äriňiziň diridigini ýa-da ölendigini, doganyňyzyň diridigini ýa-da ölendigini bilmän 17 ýyl ýaşamak gynandyryjy, resmi däl kanallar ýa-da myş-myşlar arkaly alýan maglumatlaryňyz hakykatdanam gorkunçdyr. Häkimiýetlerden ýekeje sözem ýok! Şeýlelik bilen bu mesele hakda gürleşip başlaýan adamlar ajaýyp batyr adamlar. Bular töwekgelçiligiň, ýakynlaryna diri gaçmak mümkinçiligini bermegiň ýeke-täk mümkinçiliginiň bardygyna düşünen adamlar. Ýöne Türkmenistanyň içindäki islendik adamyň, türmede ýa-da türmede bolmagyna uly howp abanýandygyna düşünmek gaty möhümdir. Bir maşgala agzasy türmä basylsa, türkmen häkimiýetleri galanlara garşy “köpçülikleýin jeza” usullaryny ulanýarlar: çagalary ýa-da agtyklary isleýän mekdebine gatnap bilmezler, ýurtdan çykmaga ýa-da daşary ýurtda bilim almaga rugsat berilmez. Ýitirim bolanlaryň köpüsüniň aýaly we beýleki garyndaşlary işini ýitirdi ýa-da düýbünden işinden boşadyldy. Bu onlarça ýyllap dowam edýän tutuş maşgala üçin hakyky betbagtçylyk.

- Geliň, belli bir tussag, Türkmenistanyň öňki Daşary işler ministri, şeýle hem 2003-nji ýylda Türkmenistanyň türme ulgamynda ýitirim bolan ÝHHG-nyň öňki agzasy Batyr Berdiýew hakda gürleşeliň. Bu waka barada bize birneme maglumat berip bilersiňizmi?

K. Watters: Batyr Berdiýew ÝHHG-nyň ilçisi, şeýle hem Awstriýa we Çehiýa ýaly Ýewropa ýurtlarynyň birnäçesinde Türkmenistanyň ilçisi boldy. Nyýazowa garşy döwlet agdarylyşygy synanyşygyna gatnaşan "noýabrçylaryň" arasynda bolmakda aýyplandy. 2002-nji ýylyň ahyrynda tussag edilipdi. Kazyýetden öňki tussag wagtynda gynamalara sezewar edildi. Onuň alyp barýan işleri barada maşgala agzalary hem sorag edildi. Garyndaşlaryndan biri günäkärlenip, Owadan Depe türmesinde ýitirim boldy.

Batyr türmede oturan ilkinji üç aýynda aýalyna we ogluna bagyşlanan goşgularyny erkinlige geçirmegi başardy. Köp ýyl soň, 2013-nji ýylda, kampaniýamyz işe başlanda bize ýetdiler we bize bu goşgularyň nusgalary berildi. Rus dilinde ýazylypdyr. Olary iňlis diline terjime etdik. Olar gaty owadan. Bular hakykatdanam aýaly bilen gatnaşygy, ogluna bolan söýgüsi hakda çuňňur şahsy goşgular. Olar adam ruhunyň güýjüniň hakyky subutnamasydyr. Şonuň üçin bu elhenç, ýigrenji ýagdaýa düşendigiňizi göz öňüne getiriň we näme edersiňiz? Aýalyňa söýgi bilen doly goşgy ýazýarsyň. Ogluňa mähirli goşgy ýazýarsyň.

J.Helwig: Meniň pikirimçe, bu goşgular Batyryň türmede başdan geçiren erkinligine teşneligini, şeýle hem maşgalasyna birneme teselli bermek islegini görkezýär. Bu goşgynyň diňe bir bölegi, ol ýerde diri galmak ähtimallygyna düşünip, ýakynlaryny köşeşdirmek isleýän gelejek hakda gürleýär.

Hemme zadyň tanyş bolan öýünden çykanymyzda, wazada gül we könelen haly, ýuwaş umydymyzyň kölegesi, bizi ýada salýanlaryň gözünde şöhlelener. Öňküler ýaly durmuş ýene-de dowam eder, Elbetde, beýleki aýdymlar ýaňlanar, Emma umyt esgerleri ýaly ynsan ýürekleri azap çeker we gaýta-gaýta arzuw eder ...

- Indi ýitirim bolmak meselesine has çuňňur düşünip bileris. Ony nädip çözýändigimiz barada gürleşeliň. “Olary diri görkeziň” kampaniýasy başlaly bäri haýsy ösüş gazanyldy? Mysal üçin, Türkmenistan hökümeti muňa nähili jogap berdi?

K. Watters: Kampaniýa 2013-nji ýylda başlandy, indi bolsa alty ýyl soň, gizlinligi, gorkyny we terrorçylygy ilatyny yzygiderli saklamak we içerki we halkara derejesinde öz bähbitlerini öňe sürmek üçin gural hökmünde ulanýan iň ýapyk ýurtlaryň biri bilen iş salyşýandygymyza garamazdan ösüşi görýäris.

Meniň pikirimçe, iň möhüm üstünlikleriň biri, soňky bir ýarym ýylda Owadan Depe şäherinde yslam ekstremizmi üçin günäkärlenýänleriň käbirine ýakynlaryndan sapar boldy. Maşgalalaryna 30-40 minutlap galmak üçin ýörite awtobuslarda Owadan Depä gelmäge rugsat berildi. Bu saparlar bir gezeklik däldi, başda saparlaryň diňe bir gezek rugsat berilmeginden gorkýardyk. Bu ýapyk şertleri belli bir derejede ýeňip geçmek meselesinde ägirt ädimdir we hersi öz betbagtçylygyny başdan geçirýän tussaglar we ýakynlaryny diri görmek- maşgalalary üçin bu ýagdaý ýeňilleşýär.

Ikinji zat, halkara derejesinde diplomatlar, Günbatar hökümetleri bilen ýitirim bolmak meselesini türkmen häkimiýetleri bilen ara alyp maslahatlaşmak meselesinde has işjeňleşdik. ABŞ-nyň Helsinki komissiýasy bu mesele boýunça ençeme ýyl bäri lider bolup gelýär we biz onuň ýolbaşçylygy üçin minnetdar. Häzirki wagtda beýleki günbatar hökümetleriniň hem şeýle edýändigi äşgärdir.

Mundan başga-da, zor bilen ýitirim bolan birnäçe adam BMG-a iberildi, ýa maşgala agzalary ýa-da maşgala agzalarynyň razyçylygy bilen. Şeýlelik bilen, bu pursatdan habarsyz maşgalalara bar bolan halkara gurallaryny ulanmaga kömek etmek isleýän adamlaryň bardygyny görýäris. Bu ýagdaýlar BMG-da ara alnyp maslahatlaşyldy we bu hem örän möhümdir. Bu hem ösüşi görkezýär.

Ýitirim bolanlaryň köpüsi 12-25 ýyl aralygynda azatlykdan mahrum edildi, şonuň üçin 2002-nji ýyldan bäri türmede oturanlaryň käbiri eýýäm hökümini tamamlady. Soňra iş kesilen beýlekiler hökümini tamamlajak bolýarlar. Bu ýagdaýa ýakyndan gözegçilik edýäris. Azatlyga çykarylmaly tussaglaryň köpüsi boşadylmady, beýlekileri boşadyldy. Galp aýyplamalar bilen günäkärlenen žurnalist Saparmämmet Nepesgulyýew boşadyldy we Türkmenistandan çykmagy gadagan edildi. Öň boşadylmaly ýa-da indiki aýda ýa-da 2020-2021-nji ýyllarda boşadylmaly diýilýän on-dan gowrak tussag bar. Biz muňa gözegçilik edýäris we bu halkara jemgyýetçiliginiň hakykatdanam möhüm rol oýnap biljek bir ýeri: bu adamlaryň hökümleriniň gutarandygyny ýa-da gutarmaga ýakyndygyny bilýäris, siz olary boşatmalysyňyz!

- Siziň pikiriňizçe, Jenis ABŞ-nyň Helsinki komissiýasy hakykatdanam Merkezi Aziýa boýunça öňdebaryjy bilermenmi?

J.Helwig: 2002-nji ýyldan bäri biziň toparymyz ÝHHG-ny mejbury ýitirim bolmak meselelerini gozgamak üçin platforma hökmünde ulandy we olary Türkmenistanyň hökümeti bilen gönüden-göni gozgaýar.

2003-nji ýylda biziň toparymyz halkara derňew geçirmek we Türkmenistandaky ýagdaý barada hasabat bermek üçin Guramanyň mümkinçiliklerinden peýdalanmak başlangyjyny goldady. Geňeş Warşawada her ýyl geçirilýän adam hukuklary ýygnaklarynda roluny ýylsaýyn artdyrmagyny dowam etdirýär. Geňeş agzalarymyz, kongresmenler bu ýygnaklarda bu meseleleri gönüden-göni türkmen işgärleri bilen gozgaýarlar.

Mysal üçin, başlygymyz Kongresmen Hastings Türkmenistanyň Daşary işler ministri Meredowdan ýitirim bolmak barada gönüden-göni sorady, ýöne anyk jogap alyp bilmedi. Öňki başlygymyz Kris Smit 2005-nji ýylda türkmen hökümetine hat iberdi we Daşary işler ministri Meredow türmede bu tussaglary görüp gelip biljekdigini aýtdy, ýöne elbetde bu wada ýerine ýetirilmedi.

Şeýle hem, bu mesele bilen baglanyşykly 2014-nji ýylda Türkmenistanyň öňki Daşary işler ministri Boris Şyhmyradowyň maşgala agzalary bilen türmede ýitirim bolanlar üçin brifingler geçirdik. Bu meseleleri hemişe gün tertibinde saklamak üçin mümkin boldugyça işjeň bolmaga synanyşýarys.

- Näme üçin türkmen hökümeti bu maglumatlary gizlemegi makul bilýär? Näme üçin türme ulgamynda ölen tussaglar baradaky soraga jogap bermek islemeýärler?

K. Watters: Meniň pikirimçe, esasy sebäp gorky we terror atmosferasyny saklamak islegi. Milli derejede terror, ilata gözegçiligi saklamagyň esasy usulydyr. Ýurtdaky ähli adamlar, ähli raýatlar hatardan çyksalar, türme sistemasyna girip bilmeklerinden gorkmak mümkin bolsa, gözegçilik etmek aňsat bolar. Öňki daşary işler ministriniň türmä salnandygyny, nebit-gaz pudagynyň ýolbaşçysynyň türmä salnandygyny we käbir öňki ýolbaşçylaryň käbir ugurlar boýunça ýurtdan çykandygyny bilýän bolsaňyz, öz pikiriňizi aýtmak gaty kyn.

Iň soňky ýitirim bolmak: Türkiýede okaýan bir ýaş ýigit, ýoldaşlaryny bir topara jemledi. 2018-nji ýylda saýlaw gözegçiligine gatnaşmak bahanasy bilen Türkmenistana çagyryldy ýa-da hakykatdanam özüne çekildi. Ýurduna gaýdyp geldi we tussag edildi. Ol türme ulgamyna girdi we mundan beýläk onuň hakynda hiç zat eşdilmedi.

Türkmen hökümetiniň bu meselede aç-açan çykyş edip başlamagy, terrorçylyk derejesini we jemgyýetine gözegçilik etmek bilen deň bolar, soň hemme zat ýykylyp biler. Hemme zady inkär etmek, dymmak we bu mesele hakda hiç zat aýtmazlyk iň aňsat zat.

J.Helwig: Kate düýbünden dogry. Içerki gözegçilik hakda. “Olary diri görkeziň!” Kampaniýasynyň haýsydyr bir jogaby barada gürleşsek, bu, ähtimal, Türkmenistanyň halkara abraýyna alada etmeginiň netijesidir, ýöne içerki gözegçiligi ýitirmezden. Türkmenistan, halkara forumlarynda we ýurduň daşyndaky beýleki çärelerde teswir ýazar we teswirlere jogap berýändigini we bu meseleleriň üstünde işleýändigini görkezmäge synanyşar.

Türkmenistan hem bu adamlaryň jenaýatçy ýa-da Watana dönüklik edýändikleri aýdylýar we tussag edilmegi elmydama aklaýar, şonuň üçin olar hakda gürleşmegiň manysy ýok.

- Türkmenistan hökümetiniň bu ýagdaýa degişli käbir adam hukuklary borçlary bar. Zorluk barada aýdylanda, Türkmenistana mejbury ýitirim bolmak meselesinde haýsy borçlary ýatlatjak bolýandygymyzy aýdyp bilersiňizmi?

J.Helwig: Ilki bilen adamlar ýitip gitmeli däl! Bu halkara konwensiýalarda we şertnamalarda beýan edilýär. Özümize hemişe ýada salýan ýene bir borjumyz, günäkärlenýänleriň adalatly kazyýete bolan hukugyna hormat goýmakdyr. Bu takyk, sebäbi Türkmenistanda garaşsyz we adalatly kazyýet ulgamy ýok. Şonuň üçin mejbury ýitirim bolmagyň pidasy bolan adamlaryň ähli kazyýet işleri ýapyk gapylaryň aňyrsynda geçirildi. Käbir adamlara garşy kazyýet işleri, hatda özleri ýok wagtynda-da geçirildi.

Bu meseläni Türkmenistanyň hökümeti bilen gozganymyzda, diňe ýitirim bolan tussaglaryň däl, eýsem ýakynlarynyň nirededigini we diridigini ýa-da ýokdugyny bilmek hukugy bolan maşgalalarynyň ýagdaýyny göz öňünde tutup, ynsanperwerlik meselesine-de üns berýäris. Türkmenistanyň kanunçylygyna laýyklykda tussag edilen garyndaşlary bilen görüşmäge we aragatnaşyk saklamaga mümkinçilikleri bolmaly. Bu hem ynsanperwerlik meselesiniň bir bölegi - bilmek hukugy.

K. Watters: Türkmenistan hökümeti iri halkara konwensiýalarynyň köpüsine gol çekdi. Türkmenistan BMG-nyň agzasy we ÝHHG-nyň gatnaşyjysy. Onuň wekilleri ÝHHG-nyň mejlislerine gatnaşýarlar. Halkara jemgyýetçiliginiň bir bölegi bolmak isleýärler, ýöne munuň üçin onuň standartlaryna laýyk gelmelidirler we muny göz öňünde tutmalydyrlar.

Hökümetleriň we halkara guramalaryň türkmen häkimiýetleri tarapyndan edilen jenaýatlar barada aç-açan gürleýändigini görenimizde, üstünlik gazandyklarymyzy ýene bir gezek belläsim gelýär. Owadan Depe türmesinde 25 ýyl ölüm jezasydygyny diýen ýaly ýadymyzdan çykarmaly däldiris. Bu tussaglaryň ýaşaýan şertleri elhenç we bu adamlaryň diridigi ýa-da näçesi ölendigi barada takyk maglumatlary almaga zerurlyk bar. Maglumatlarymyza görä, olaryň sany “Olary diri görkeziň!” Sanawyndan azyndan 27 tussag. Ýakynda merhumyň jesetleri maşgalalaryna gaýtarylyp başlandy. Bu, bir tarapdan, garyndaşlar üçin uly gynanç, beýleki tarapdan bolsa, soňky ýolunda ýakynlaryny görmäge mümkinçilikdir. Mundan başga-da, kampaniýanyň işiniň netijesi hökmünde seredip bileris.

- Keýt we Jenis, diňleýjilerimize bu hakykatdanam pajygaly meseläniň gerimi barada maglumat bereniňiz üçin, has möhümi, herekete çagyryşyňyz, türkmen hökümetini jogapkärçilige çekmek we halkyna beren borçlaryny ýerine ýetireniňiz üçin sag bolsun aýdasym gelýär.

Transkripsiýa – “Superior Transcriptions LLC”, Terjime - Gündogar

Ujypsyz gysgaltmalar bilen çap edildi

Ýewropadaky Howpsuzlyk we Hyzmatdaşlyk Komissiýasy: ABŞ Helsinki Komissiýasy