Häzirki wagtda bar bolan we ýer ýüzündäki iň repressiw hökümetleriň biri tarapyndan dolandyrylýan izolirlenen hanlyk Türkmenistanyň köp sanly syýasy tussagynyň bardygy hiç kim üçin syr däl. Emma şu wagta çenli gözenegiň aňyrsynda “halk duşmanlary” bolan türkmenleriň durmuşy barada az zat bilinýärdi.
Gözegçilik guramasy "Crude Accountability" tarapyndan şu gün ýaýradylan hasabat diňe bir şaýatlaryň hasabyna däl, eýsem kosmos suratlaryna esaslanýar we Aşgabadyň 30 km demirgazyk-günbatarynda ýerleşýän Türkmenistanyň iň meşhur türmesi Owadan Depe türmesiniň içindäki durmuşy has doly suratlandyrýar. Garaşylyşy ýaly, gynamalaryň dürli görnüşleri bu türmede durmuşyň aýrylmaz bölegidir.
Hasabatda Owadan Depe türmesiniň “ol ýerde saklanýan syýasy tussaglaryň beden we akyl saglygyna düýbünden zeper ýetirmek üçin döredilendigi” aýdylýar.
"Crude Accountability" bilen maglumat paýlaşan birnäçe çeşmä görä (diňe olardan biri adyny gizlemezligi saýlady), syýasy tussaglar "öz kamerasyndan başga zat görüp bilmezligi üçin" doly izolýasiýada saklanýar. Iýmitiň hili pes we açlykdan ölmezlik üçin zordan ýetýär. Tussaglara bir-birleri bilen ýakynlaşmak ýa-da maşk etmek üçin az mümkinçilik berilýär.
“Urulmak adaty zat. Käwagt tutuş adamlar topary birbada urulýar. Hasabatda bellenilişi ýaly, käbir ýagdaýlarda täze gelenler nirä düşendiklerini görkezmek üçin ýenjilýär, käbirlerinde sebäpsiz ýa-da ýokardaky buýruklar bilen ýenjilýär. "Çeşmeler syýasy tussaglara itleriň öjükdürilýändigini we huşuny ýitirýänçä adamlary taýak bilen urýandyklaryny, adamlaryň ýöräp bilmeýändigini, böwrekleriniň kesilendigini habar berýär."
Garawullaryň wagşylygyndan başga-da tussaglar tebigy şertlerden ejir çekýärler: tomusda howanyň temperaturasy 50 gradusa, gyşda bolsa 20 gradusa çenli peselýär we öýjükler howa şertli däl ýa-da gyzdyrylmaýar. Şeýle hem çeşmeler Owadan Depe şäherinde “çybynlaryň köpdügini” belleýär. Hasabatda halkara synçylara tussaglygyň şertlerine baha bermek üçin hiç haçan türmä baryp görmek mümkinçiliginiň berilmändigi aýdylýar.
Hasabatda geosfera tehnologiýalary we Ylmyň ösüşi üçin Amerikan birleşigi (AAAS) adam hukuklary taslamasy hem goşant goşdy. Resminama taýýarlanylanda, türmäniň ýerleşişini seljermek we onuň taryhyny anyklamak üçin hemra suratlary ulanyldy. Suratlar bu desganyň alty sany esasy pudagyny görkezýär, hersinde “meýdany 5x6 metr bolan 16 kamera we meýdany 6,5x6 metr bolan 10 kamera”. Türmäniň gurluşygy, kosmosdan alnan suratlara görä 2002-nji ýyla çenli başlandy we 2009-njy ýyla çenli tamamlandy. Gurluşygyň bir bölegi hökmünde häkimiýetler ýakyn obanyň ýaşaýjylaryny zor bilen kowdular, sebäbi 2002-nji ýyla çenli "näbelli sebäplere görä adamlar tarapyndan bütinleý terk edilipdi" diýip, hasabatda aýdylýar.
"Crude Accountability" guramasynyň ýerine ýetiriji direktory Keýt Watters: "Türkmenistanyň hökümeti bu adamkärçiliksiz guramanyň bardygyny inkär edip bilmez" -diýdi. "Kärdeşlerimiz tarapyndan seljerilen suratlar bu türmäniň türkmen çölüniň ortasynda gurlandygyny subut edýär."
Ähli zatdan başga-da, türmede adam köp we her kamerada 12-ä çenli adam gaty dar şertlerde otyr. Käbirleri garaňky, silindr görnüşli, ýeke öýjüklerde saklanýar. Käbir çeşmeler türmede “adamy egrä öwürýän” öýjükleriň bardygyny, beýikligi bary-ýogy 1,35 metr bolup, doly beýiklige çykyp bolmajakdygyny aýtdy.
2002-nji ýylda Saparmyrat Nyýazowyň janyna kast etmek synanyşygy bilen baglanyşykly tussag edilen “noýabrçylara” iň erbet çemeleşilýär. Ynsan hukuklaryny goraýjylar, “noýabrçylara” garşy çykarylan hökümleriň kanunydygyna şübhe döredýän türkmen häkimiýetleri tarapyndan neşir edilen bu wakanyň görnüşünde köp gapma-garşylygyň bardygyny öňe sürýärler.
Soň bolsa, Crude Accountability "Owadan Depe türmesi: Häzirki Türkmenistanda orta asyr gynamalary" atly doly hasabatyna elektron baglanyşygyny hödürläris.
24-nji sentýabrda “Crude Accountability” “Olary diri görkeziň! Türkmenistanda dereksiz ýitenler” atly aýratyn çap edilen hasabatynda 66 tussagyň terjimehalyny, şol sanda “Noýabrçylary” görkezýär.
“Crude Accountability” 2013-nji ýylyň sentýabr aýyndan bäri türkmen häkimiýetlerini birnäçe ýyl bäri, hatda on ýyldan gowrak wagt bäri habar alynmaýan noýabrçylaryň we beýleki syýasy tussaglaryň diridigini subut etmäge mejbur etmek üçin kampaniýa alyp barýar.
“Olary diri görkeziň!” Kampaniýasynyň bir bölegi hökmünde resminamalaşdyrdyk we Türkmenistanda ýitirim bolanlar barada maglumatlary mümkin boldugyça kataloglaşdyrdyk”-diýdi Wetters. - 2000-nji ýyllaryň başyndan bäri türkmen türmelerinde adam hukuklarynyň halkara ülňüleriniň köp bozulmagy bilen adalatsyz kazyýet işlerinde syýasy sebäplere görä günäkärlenen onlarça adam ýitirim boldy.
“Biz ýokary derejeli syýasatçylary diplomatiýa çagyrýarys we işewür ýolbaşçylar hasabatymyzy okamak we türkmen resmileri bilen ýitirim bolanlar meselesini gozgamak, bu tussaglaryň diridigini subut etmek we Gyzyl Haç we Gyzyl Ýarymaýyň wekillerine beýleki guramalara Owadan Depe ýaly türkmen türmelerinde barlaglary geçirmäge mümkinçilik bermegini talap edýäris"-diýip Wetters sözüni jemledi.
Ýazyjy barada: Jastin Burke “EurasiýaNet” -iň baş redaktory.
