Türkmenistanyň raýatlary gündelik ykdysady ösüş barada telewizor ekranlaryndan "habarlary" eşidýärler, ýöne köçä çykan badyňyza abadançylyk baradaky hyýal bir bada çökýär.
Köçelerde aç-açan çagalary görüp bolýar, özlerini eklemek we maşgalalaryna kömek etmek üçin ýalbaryp ýa-da dürli hyzmatlary hödürleýärler. IWPR-yň anyklaýşy ýaly, olaryň köpüsiniň maşgalalary döwlet garyplyga öwrülmezden öň gaty rahat ýaşaýardylar.
5-nji aprelde “Türkmenbaşy” ýa-da “Türkmen milletiniň atasy” ady bilen tanalýan Türkmenistanyň prezidenti Saparmyrat Nyýazow, türkmen ykdysadyýetiniň üstünligini, hususan-da, şu ýylyň ilkinji üç aýynda jemi içerki önümiň 2003-nji ýylyň degişli döwri bilen deňeşdirilende 20 göterim ösüşini yglan etdi.
Eger bu hakykat bolsa we hökümetiň gaty güýçli sözlerini barlamak mümkin däl bolsa, onda ykdysady ösüşiň miweleri ussatlyk bilen gözlerden gizlenýär. Türkmenistan köçelerinde käbir goňşy döwletlere garanyňda çaga dilegçileriniň azdygyna buýsanýardy, ýöne indi ýagdaý üýtgedi. Aşgabat şäheriniň ýaşaýjylary paýtagtyň köçelerinde dileg edýän çagalaryň sanynyň soňky birnäçe aýyň içinde köpelendigini aýdýarlar.
Paýtagtyň merkezinden geçip barýanlardan "çörek" soraýan horajyk bir ýigit Wladimir maşgalasynyň ozal garyplykda ýaşamandygyny aýtdy.
Wladimir: "Belki-de, men bu ýerde iň barlysy" bolmagym mümkin "-diýýär." Hatda men mektebe gidýärin, ikinji smenada okaýaryn , irden "işleýärin", soň bolsa okaýaryn. Biziň jaýymyz we ejem bar.. Ejem işinden aýrylandygy we başga bir iş tapyp bilmeýändigi sebäpli men kömek edýärin, oňa näme edýändigimi aýdamok, ýogsa ol gaharlanar."
Wladimir biz bilen "dilegçiler dünýäsine" gezelenç etmäge razy boldy, ýöne derrew "şert" goýdy – 50 000 manat (takmynan 2,5 ABŞ dollary) tölemek barada aňlaşdy.
Wladimir öz durmuşy barada çagalyk däl çynlakaýlygy bilen gürrüň berdi. Daşary ýurtlularyň köplenç baryp görýän restoranynyň golaýyndaky bu "çäkli ýerde", ol iki ýyldan gowrak wagt bäri işleýär. Indi baý "müşderiler" ýitdi, Wladimir eýýäm 13 ýaşynda we ýaş "kärdeşlerinden" bäsdeşlik yzygiderli güýçlenýär.
"Pul gazanmak has kynlaşdy - adamlar gaharly we açgöz boldular. Hawa, ýaş oglanlar müşderileri yzygiderli kesýärler. Men ozal bärde ýeke bolýardym, ýöne indi" nätanyşlar "yzygiderli peýda bolýar. Olar ýaş, has çalt, şol ýerde bularyň köpüsi, üstesine-de, "has gynandyryjy" sypatlary bar.
"Biziň" işimiz "çözüldi, hemme zat bölümlere bölünýär we kimiň we nädip işiniň edilýändigi kesgitlenýär. Geçip barýanlar seredip otursa, bir dilegçi oturan, hapa, görgüli we pul soraýana meňzeýär. Hakykatda, bu tutuş ulgam we bu "aşhanany" diňe köpi gören adam görüp biler "-diýýär.
Türkmen paýtagtynyň merkeziniň her burçunda geçip barýanlary garawullaýan 2-3 sany ownuk ýetginjekler, Wladimiriň ýanynda bolanymyzy görenlerinde, dilegçilik etmäge het edip bilmediler we hormat bilen seredýärdiler.
"Ýöne bärdäki ýetginjekler her hili. Şol üç dogan, olar Marydan (Türkmenistanyň günortasyndaky Mary şäherinden). Olar hakykatdanam kyn ýagdaýda, öýi ýok, iýmäge zatlary ýok, Aşgabat şäherine nädip gelip ýetendikleri entek belli däl, diňe kalhozda hojalygyny terk edendiklerini bilýärin, maşgalasynda ýene alty çagasy bar, ene-atalary hemmesini ekläp bilenoklar.
“Ine, olar şeýdip ýaşaýarlar, söwdagärler bir zatlar atýarlar we gijäni şol ýerde, “iş ýerinde” geçirýärler. Diňe indi polisiýadan gizlenmeli bolýarlar, ýogsam derrew çagalar kabul ediş merkezine äkidilýärler. Polisiýa bilen ylalaşygym bar – men nätanyş adamlary kowýaryn, polisiýa maňa gazanç etmegime päsgel bermeýär. Olar meni köpden bäri tanaýarlar, şonuň üçin maňa ynanýarlar".
Dileg etmek utanç dälmi diýen soraga söhbetdeşimiz utandyryjy däldigini ynamly we ikirjiňlenmän jogap berdi. "Hiç hili ýalňyşlyk etmeýärin, ogurlamaýaryn, diňe soraýaryn, bermek ýa-da bermezlik olara bagly. Emma men kiçijik maşgalamyza aýakda galmaga kömek edýärin."
"Ýöne beýlekiler üçin utanç bolmaly. Görüň, ol ýigidi görýärsiňiz, ol bu ýerde iň uludyr, şonuň üçin gazanan ähli pullaryny "haşal otlara" harçlaýar, ene-atasy bolsa neşekeş. Şeýle "iş" aldaw, sebäbi adamlar size gynanýarlar, iýmäge zat ýok öýdýärler, emma ol ähli puluny neşe serişdelerine harçlaýar. Men muňa düşünemok ...".
Soňky bir ýarym ýylda diňe bir dilewarlaryň sany köpelmän, eýsem bazarlarda işleýän, maşyn ýuwulýan ýaly ýa-da zibilhanalarda iýmit gözleýän çagalaryň sany hem köpeldi.
Adynyň doly tutulmagyny islemedik Elena M. oglunyň zibil dörýändigini eşidip, geň galdy.
"Ýakynda bir goňşym oglumy zibil taşlanýan ýerde görüpdir. Olar dostlary bilen boş çüýşeleri toplaýan ekenler. Öýde dawa-jenjel boldy. Ogly, dostlary bilen doňdurma satyn almak isleýändiklerini, ýöne ret ediljekdigini bilip öýden pul soramandygyny düşündirdi. Käte köçelerde dilegçilik edýärmişler ...Men bilmeýärdim, utançdan näme etjegimi bilmedim"
Elena ýokary lukmançylyk bilimine eýe, ýöne soňky iki ýylda hassahanada şepagat uýasy bolup işlemäge mejbur boldy. Bu ýylyň başynda bolsa, türkmenbaşy kiçi lukmançylyk işgärlerini harby gulluga çagyrylan esgerleri işletmek kararyna gelende, işsiz galdy. Elenanyň adamsy henizem işleýär, ýöne olar garyplykda ýaşaýarlar.
"Biz oglumyz üçin doňdurma satyn alyp bileris, ýöne onuň dostlary, adatça, uly türkmen maşgalalaryndan birnäçe wagt bäri zibilde aýlanýarlar, oglumyň hem öwrenişmeginden gorkýaryn."-diýdi.
Aşgabadyň merkezi bazarynda gök önüm satýan orta ýaşly aýal Täzegül, iki ogly Merdan we Soltanyň bütin gün işlemeginde hiç hili erbet zat görmeýär. "Müşderilere sumkalaryny götermäge kömek edýärler. Günde 20 000 bilen 30 000 ($ 1-1.5) aralygynda gazanýarlar" -diýdi.
"Olar mekdebe gitmeýärler. Çagalykdan puluň gymmatyny öwrensinler, huşuny ýitirýänçä Ruhnamany [Prezident Nyýazow tarapyndan ýazylan we 'türkmen halkynyň ruhy namasy' diýlip hasaplanylýan kitap] okamak hökman däl. Ulalansoňlar, Hudaý nesip etse, biziň ýurdumyzdada bir zat üýtgär, we olar zerur bilimleri satyn alarlar."
Ýerli hünärmenleriň biriniň pikiriçe, ilatyň garyplaşmagynyň esasy sebäbi, döwlet alty aý we ondan hem köp wagtlap eklençsiz gidýän döwlet işgärlerine aýlyk tölemegiň gijä galmagydyr. Türkmenbaşynyň özi ägirt uly aýlyk bergileriniň bardygyny boýun almaga mejbur boldy. Onuň sözlerine görä, 1-nji aprelde hökümetiň döwlet sektoryndaky işgärlere 280 million dollardan gowrak bergisi bardy. Dogry, prezident türkmen ykdysadyýeti üçin daşary ýurt walýuta girdejileriniň esasy çeşmesi bolan gaz eksportyndan gelýän girdejiniň nirä gidýändigini düşündirmedi.
Mümkin, ulularam mümkin bolsa dilenjilik ederdiler. "Ulular üçin dilegçilik etmek howply" diýip Wladimir düşündirýär. "Polisiýa olar bilen dabaralaşyp durmaýar. Olary alyp başga bir ýere äkidýärler. Bu ýerde bir adam bardy, ady Meret, şeýle sagdyn adam, Owganystanda söweşipdir, gowy adamdy, bize Owganystan barada gürrüň berýärdi, bizipkiler oňa garşy sylanşyklydy. Polisiýa işgärleri ony alyp gitdiler, we hiç kim ony gaýdyp görmedi "-diýdi.
Wladimiriň sözlerini bize Baýram atly etrap polisiýa işgäri aýdyňlatdy. "Prezidentimiziň görkezmesine görä, sadaka soraýanlar paýtagtdan çykarylmaly. Olar garrylar öýüne ýa-da LTP-e iberilýär. Entegem işläp bilýänler" Türkmen köli "gazmak üçin çöle äkidilýär, ýa-da demir ýol gurluşygyna".
2001-nji ýylda başlanan "Türkmen kölüniň" gurluşygy, - çölüň ortasyndaky suw howdanyny döretmegi ýüregine düwen Türkmenbaşynyň ýene bir "gudratly" ägirt taslamasydyr. Bu pikire eýýäm ýerli we halkara hünärmenleri negatiw baha berdi, bu gurluşygyň alyp barjak daşky gurşaw betbagtçylygy barada türkmen häkimiýetlerine duýduryş berildi.
Şeýle-de bolsa, "Kölüň" gurluşygy henizem dowam edýär, düýbüniň çukury taýyn diýen ýaly, indi suw nireden almaly diýen sorag bar. Şaýatlaryň sözlerine görä, çölüň adamkärçiliksiz şertlerinde amala aşyrylýan we agyr zähmet bilen baglanyşykly gurluşyk işlerine iş kesilenler ýa-da işe ukyply adamlar yzygiderli gatnaşýarlar.
Baýram sözüni şeýle dowam etdirýär: "Biz çagalara degmeýäris," ýokardan "görkezmeleriň ýoklugy ýaly, olara garşy kanun ýok, şonuň üçin käbir ene-atalar özleri olary köçä kowýarlar, ýöne näme etmeli? Köp maşgalalarda başga girdeji ýok. Bu işler hemişe bardy. Ýöne indi has köp dilegçi bar. Wagty geler, usullarymyz muny gizlemäge kömek etmez."
Wladimiriň bize beren wagty gutardy, mekdebe gitmeli wagty geldi. "Bilýärsiňizmi, mekdepde köp adam maňa göriplik edýär, sebäbi elmydama pulum bar we alyp bilmeýän zadyny alyp bilýärin. Diňe pulumyň nireden gelendigini hiç kime aýtmaýaryn" -diýdi.
"Olaryň köpüsiniň bazaryň töweregindäki müşderilere sumka göterip, boş çüýşeleri ýygnaýandygyny we gowşurýandygyny bilýärin, ýöne bu hakda biri-birimiz bilen gürleşmeýäris. Bu iki dürli durmuş ýaly, biri mekdepde, beýlekisi mekdebiň daşynda."
IWPR.
