12-nji aprelde dekabr aýynda ýurtdaky işini bes eden halkara lukmançylyk ynsanperwer guramasy “Serhetsiz lukmanlar” (“Médecins Sans Frontières” - MSF) “Türkmenistan: Açyk saglyk ulgamy” hasabatyny çap etdi. Hasabat saglyk pudagynda käbir möhüm meseleleri öz içine alýar. Türkmen häkimiýetleri bu habara oňaýsyz täsir bildirdiler. Döwlet habar gullugy TDH bu mesele ara alnyp maslahatlaşylan soňky ministrler kabinetiniň ýygnagynda häzirki Türkmenistanyň “özboluşly we oňat saglygy goraýyş ulgamynyň bardygyny, garaşsyzlyk ýyllarynda iş ýüzünde elýeterliligini we netijeliligini subut edendigini” habar berdi."

Londonyň arassaçylyk we tropiki lukmançylyk mekdebiniň jemgyýetçilik saglygy mugallymy, Saglyk ulgamlary we syýasatlary boýunça Ýewropa obserwatoriýasynyň gözlegçisi we “Nyýazowdan soň Türkmenistanda saglygy goraýyş” eseriniň awtorlary Bernd Reçel NBCA bilen geçirilen söhbetdeşlikde türkmenler saglygy goraýyş meseleleri barada öz pikirini paýlaşdy. Jenap Reçel sosiologiýa boýunça bakalawr derejesini, ýaryş we etnik gözlegler boýunça magistr we rus we gündogar Ýewropa gözlegleri boýunça doktor derejesini aldy.

Türkmenleriň saglygy goraýyş ulgamyna nähili baha berýärsiňiz?

Reçel: Türkmenistanyň saglygy goraýyş ulgamy Merkezi Aziýanyň beýleki ýurtlarynda-da bar bolan kynçylyklar bilen ýüzbe-ýüz bolýar - inçekesel ýaly ýokanç keselleriň ýokary derejesi, çagalaryň we aýallaryň ölüminiň ýokary bolmagy, emma aç-açanlygyň ýoklugy sebäpli Türkmenistanda ýagdaý agyrlaşýar. Hökümet köplenç maglumatlary inkär etmek we garşy syýasatyny alyp barýar. Esasy meseleleriň biri, saglygy goraýyş ulgamy we ilatyň saglygy barada ygtybarly maglumatlaryň doly ýoklugydyr. Döwlet statistikasy neşir edilmeýär ýa-da ygtybarly däl. Bu, meselem, ene ölümine degişlidir. Türkmenistanda eneleriň ölümi baradaky maglumatlar Gollandiýa garanyňda has pesdi, bu Türkmenistan ýaly ýurt üçin mümkin däl. Mundan başga-da, türkmen hökümeti soňky ýyllarda ýurtda ýekeje-de AIW keseliniň hasaba alynmandygyny öňe sürýär - bu düýbünden ajaýyp zat. Hökümet statistikasynyň ýitirim bolan ýa-da ygtybarsyz ýerlerinde ýagdaýy has anyk düşünmek üçin öz ýurtlarymyzda gözlegleri ulanyp bileris. Şeýle-de bolsa, häzirki wagtda Türkmenistanda garaşsyz gözleg geçirmek mümkin däl. Türkmenistanda jemgyýetçilik saglygyny öwrenmäge synanyşmagy gara deşik öwrenmek bilen deňeşdirip bolar.

NBCA: MSF hasabaty dürli sebäplere görä idegiň pesligine we lukmançylyk işgärleriniň pes kär derejesine ünsi çekýär. Bu, medisina işgärleriniň pes taýýarlygy, rejimden gorkmak, işgärleriň ýygy-ýygydan üýtgemegi sebäpli lukmanlaryň arasynda alada we näbellilik ýagdaýy döredýär.

Maglumatyňyza görä, Türkmenistanda saglyk kömeginiň derejesi nähili?

Reçel: Meniň bilşime görä, saglyk hyzmatynyň hili pes, esasanam ökde lukmançylyk işgärleriniň bolmazlygy ýurtda esasy saglyk meseleleriniň biridir. Nyýazow hökümeti, medisina işgärleriniň bilimini goşmak bilen bilim pudagyna uly zyýan ýetirdi we okuw möhleti ýene uzaldylan hem bolsa, bilimiň hili uly sorag astynda bolmagynda galýar. Öňki Sowet Soýuzynyň beýleki respublikalarynda bolşy ýaly, lukmançylyk hyzmatlary üçin resmi däl töleg adaty ýagdaýa öwrüldi. Bu, saglyk işgärleriniň pes aýlyklaryny doldurýar, ýöne käte zerur däl bejergä we netijede saglyk hyzmatlarynyň hiliniň pesligine getirýär.

NBCA: MSF hasabatynda aýdylyşy ýaly ýokanç keselleriň, sifilisiň we AIW-iň örtülmegi jemgyýetiň saglygyna nähili täsir edýär? Muny nä derejede delillendirip bolar?

Rechel: Ýokanç keselleriň delillerini gizlemegi hiç hili aklap bolmaz. Diňe zyýan getirýär, hassalary zerur bejergi almak mümkinçiliginden mahrum edýär we ilat üçin töwekgelçiligi ýokarlandyrýar. Muny Hytaýyň häkimiýetleri tarapyndan uzak wagtlap gizlenen atipiki pnewmoniýa wirusynyň mysaly bilen görkezip bolar, şondan soň dünýäde bu keseliň köp sanly ýaýramagy ýüze çykdy.

NBCA: Siziň pikiriňizçe, türkmen häkimiýetleri saglygy goraýyşda aç-açanlygy üpjün etmek üçin nähili taýyn? Munuň üçin näme etmeli?

Reçel: Ýurduň saglygy goraýyş ýagdaýyna, şeýle hem saglygy goraýyş ulgamyna garaşsyz baha berilmegini isledik, ýöne bu tagallalaryň hemmesi petiklendi. Bütindünýä jemgyýetçiligi saglygy goraýyş ulgamynda aç-açanlygy talap etmek üçin has köp çäre görmeli. Belli bir ýurduň saglygy goraýyş ulgamy barada esasy maglumatlar bolmasa, ony gowulaşdyrmak mümkin bolmaz.

Söhbetdeşligi IWPR-nyň Türkmenistan we Özbegistan üçin baş redaktory Inga Sikorskaýa geçirdi

(Bu makala, National Endowment for Democracy tarapyndan maliýeleşdirilýän “Merkezi Aziýa Gysgaça Habarlar” taslamasynyň bir bölegi hökmünde taýýarlandy.)