Ombudsman institutynyň döredilmegi bilen baglanyşykly adam hukuklary meselesi.
Ajaýyp döwür bolan - bahar - Türkmen topragyna täze umytlaryň, täze meýilnamalaryň, täze üstünlikleriň wagty geldi. Bahar gülleýän wagt, tohumlaryň topraga ekilen wagty - geljek hasylyň esasyny düzýän, adamlaryň pikirlerinde we hereketlerinde, başgalaryň söýgüsi we aladasy öz gedemliklerinden üstün çykanda, adalat duýgusy güýçlenýär we ýagşylyk etmek isleýär - hemmelere we hemişe ...
Bular, bitarap döwletimiziň durmuşynda adatdan daşary bir waka - Mejlisiň Türkmenistanyň taryhynda ilkinji adam hukuklary ombudsmeniniň dalaşgärligini tassyklamagy baradaky kararyma goşulan belent pikirlerdi. Bu begenjiň sebäbi diňe bir bu jogapkärli wezipäniň “has ejiz” jynsyň wekili, orunbasary Ýazdursun Gurbannazarowa ynanylmagy däl: Türkmen aýal-gyzlary ýokary hökümet wezipelerini uzak wagtlap eýeläp gelýärler.
Mejlisiň başlygy Akja Nurberdiýewa, on ýyl bäri türkmen deputatlaryny üstünlikli “dolandyrýar”, daşary ýurt ilçileriniň şahsyýetnamasyny almakdan başlap, prezident we onuň premýer-ministrleri bilen welosiped sürüşlerine gatnaşmak üçin dürli wekilçilikli borçlary ýerine ýetirýär.
Gülşat Mämmedowany alalyň: 2015-nji ýylyň aprelinde "işdäki kemçilikler" sözleri bilen nähili berklik we çydamlylyk bolmalydy, Bilim ministri wezipesini ýitirmek bilen ruhdan düşman, we eýýäm şol ýylyň awgust aýynda Mejlisiň Sosial syýasat komitetiniň başlygy wezipesine, bir ýyl soň bolsa bu gezek hökümete gaýdyp gelip - premýer-ministriň orunbasary derejesi bilen medeni we metbugat meseleleri boýunça kurator wezipesine bellendi!!
Gynansagam, syrly syýasy gaýdyp gelmegi uzaga çekmedi: 53 ýaşly Gülşat Sahyýewna täzelenen Ministrler Kabinetine goşulmady. Işi üçin minnetdarlyk bildirýän prezident, "tejribesi we bilimleri başga bir möhüm ugurda ulanylar" diýdi.
Hatda türkmen aýal-gyzlarynyň halkara arenasynda nähili wekilçilik edilýändigi hakda-da aýdamok! 22 ýyllap Türkmenistanyň BMG-däki missiýasynyň başynda bolmak degişme däl! Aksoltan Ataýewanyň ägirt uly tejribesi we abraýy bolmasa (men muny çynlakaý we hormat bilen aýdýaryn) prezidentiň Braziliýa, Wenezuela we Kubadaky türkmen diplomatik wekilhanalaryna ýolbaşçylyk etmegi buýurmagyna näme sebäp boldy?
Türkmenistanyň esasy ykdysady we söwda hyzmatdaşy, şol bir wagtyň özünde Mongoliýada we Wýetnamda HHR-de ilçihananyň işine kim jogapkär? Deňi-taýy bolmadyk Çynar Rüstemowa!..
Ýöne geliň, eserimiziň baş gahrymany - Ýazdursun Gurbannazarowa gaýdyp geleliň, hatda ady ýakyn geljekdäki täzelenme umytlaryň beýanydyr: ahyrsoňy “ýaz” türkmenlerde “bahar” diýmegi aňladýar. Aslynda, "Ombudsmen barada" (2017-nji ýylyň 1-nji ýanwaryndan güýje girdi) kanuna laýyklykda prezident Mejlislere üç dalaşgäri göz öňünde tutmagy teklip etdi, ýöne bir zat maňa kiçijik "gapagyň" Ýazdursun adyna garşy durandygyny aýdýar. Ýogsa-da, ret edilen iki dalaşgär halk köpçüligine näbelli bolup galdy. Gynandyryjy!
Meşhur kinematografiýa gahrymany ol hakda “Türgen, Komsomol agzasy, gözellik” diýerdi. Aslynda, Ýazdursun güýç we bagt döwrüniň täze türkmen nomenklaturasynyň adaty wekili diýip, ýakynda Türkmenistany terk eden we şonuň üçin adyny ulanmazlygy haýyş eden söhbetdeşim öz pikirini aýtdy.
Dartgynly zahmet ýolunuň başlangyjy Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň hökümdarlygyndan, türkmenleriň altyn asyryndan başlaýar. Şol döwürde Türkmenistanyň Mejlisleri 125-den däl-de diňe 50 deputatdan ybaratdy, häzirki wagtda saýlawlar hiç hili bäsdeşliksizdi, her oturgyç üçin diňe bir dalaşgär ýüz tutdy (2008-nji we 2013-nji ýyllardaky saýlawlardaky ýaly 2,3 dalaşgär däl!), hiç zat saýlawçylaryň pikirine bagly däldi. Şeýle-de bolsa, häzirki ýaly. Her bir "halkyň islegi", esasanam bu adam TDU-nyň Hukuk fakultetiniň 30 ýaşly uçurymy bolan bolsa, düýpli saýlanylandan we iň ýokarky goldawdan soň deputat boldy. 1998-nji ýylda 2-nji çagyryş mejlisiniň (1998-2003) Mejlisiniň deputaty wezipesine saýlandy we sosial-ykdysady syýasat komitetiniň agzasy boldy. Soňra 3-nji (2004-2008), 4-nji (2009-2013) we 5-nji (2014-2018) ýygnaklaryň deputaty hökmünde saýlanýar. 4-nji çagyryş ýygnagynyň orunbasarlarynda Ý. Gurbannazarowa adam hukuklaryny we azatlyklaryny goramak komitetiniň başlygy. 2010-njy ýylyň fewral aýyndan 2014-nji ýylyň ýanwar aýyna çenli Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Türkmen Milli Demokratiýa we Adam Hukuklary Institutynyň (TMDAHU) müdiri wezipesine deputatlyk derejesi goşuldy.
Näbelli sebäplere görä, 2014-nji ýylyň ýanwar aýyndan başlap, geljekki ombudsmeniň terjimehalynda üç ýyllyk boşluk bardy. Amandurdy Arabowyň TMDAHU -iň täze müdiri wezipesine bellenendigini halka habar beren resmi metbugat, Ýazdursunyň haýsy “başga işe” geçendigini özümize anyklamaga mümkinçilik berdi. Mundan başga-da, 5-nji çagyryş Mejlisinde adam hukuklaryny we azatlyklaryny goramak boýunça mejlis komitetine ozal ýolbaşçylyk eden Atamyrat Taýlyýewiň ýolbaşçylyk edendigi habar berildi.
Görnüşi ýaly, gahrymanymyz adaty bir deputat bolup galdy (bu 16 ýyllyk tejribesi bilen!), ýa-da durmuşynda ýönekeý saýlawçylaryň bilmeli däl başga bir zady boldy. Onda ol hakykaty nädip düşündirip bilerin, diňe meniň gaty bilimli söhbetdeşimiň däl, eýsem internetiň çuňlugynda seresaplylyk bilen geçirilen gözlegler, 2017-nji ýylyň 20-nji martyna çenli, Türkmenistanyň Mejlisleri ilata öz hukuklary üçin täze söweşijini aýan edýänçä, Gurbannazarowanyň parlament wezipelerinden boşadylandygy barada habar berýänçä, eýýäm agzalan "Ombudsmen barada" kanun bu ýagdaýy aýdyňlaşdyrmady.
“Maşgala ýagdaýlaryndan” başlap, käbir diplomatik missiýada işlemek ýa-da käbir daşary ýurt uniwersitetlerinde adam hukuklary derejesini ýokarlandyrmak ýaly käbir çaklamalar bardy. Şeýle-de bolsa, soňky ikisi dalaşgär ombudsmeniň bellenmezinden 10 ýyl ozal Türkmenistanda hemişelik ýaşamaly we işlemeli diýen talaplara ters gelýär. Ýöne beýleki ähli talaplar ýerine ýetirilse: ýaşy, milli dili bilmek, ýokary bilim, ýokary ahlak häsiýeti we adam hukuklaryny goramak tejribesi, üç ýyllyk syrly “wagt aralygyny” düşündirmek üçin köp görnüş tapyp bilersiňiz.
Esasy talap - adam hukuklaryny goramak babatynda tejribe toplamak zerurlygy barada aýdylanda bolsa, bu meselä has jikme-jik durup geçmek isleýärin. Bu ýerde hemme zat tertipli ýaly: degişli parlament komitetiniň başynda ýyllar we adam hukuklary institutynyň müdiri bolup birnäçe ýyl işlemek! Şeýle-de bolsa, hanym Gurbannazarowanyň öz watandaşlarynyň hukuklaryny nädip gorandygy barada anyk maglumat tapylmady. Ýöne geljekki ombudsmeniň Türkmenistanda adam hukuklarynyň berjaý edilmegini göz öňünde tutýan BMG şertnamalaýyn guramalarynyň mejlislerinde çykyş edip, resmi türkmen häkimiýetleriniň ugruny nädip gorandygynyň subutnamasy bar.
Bu, 2012-nji ýylyň mart aýynda BMG-nyň Adam hukuklary komitetinde (AHK) Turmenistanyň Raýat we syýasy hukuklar baradaky halkara konwensiýasynyň durmuşa geçirilmegi baradaky ilkinji döwürleýin hasabatynyň ara alnyp maslahatlaşylmagynda bolup geçdi. Soňra Nýu-Ýorkda AHK agzalary Türkmenistanyň resmi delegasiýasynyň ajaýyp ukyby bilen ýüzbe-ýüz boldular, Ý. Gurbannazarowadan başga-da Aksoltan Ataýewa we Daşary işler ministriniň orunbasary Wepa Hajyýew "oňaýsyz" ýagdaýlardan gaça durmak üçin ajaýyp başarnyk bilen ýüzbe-ýüz boldular. Soraglar, söhbetdeşligi Konwensiýanyň düzgünleriniň iş ýüzünde ulanylmagyna we Türkmenistanyň hukuk binýadynyň ýagdaýy, kanunlaryň aýratynlyklary we beýleki hukuk kadalary baradaky maglumatlarda onuň bozulandygynyň anyk delilleri.
Elbetde, Ýazdursuna Konwensiýada görkezilen raýat we syýasy hukuklaryň we azatlyklaryň Turmenistanda nähili durmuşa geçirilýändigi barada hasabat bermek tabşyryldy. "Bu ýalňyşlykdy" -diýip, bu ýygnaga gatnaşan söhbetdeşim aýdýar. - Alypbaryjynyň Adam Hukuklary Kommunistik partiýasynyň agzalary tarapyndan berlen soraglaryň mazmuny barada aýdyp biljek zady ýokdy. Öňünde goýlan çykyşyň beýanynyň sahypalarynda yzygiderli aljyraňňylyga düşüp, diňleýjileri ysgynsyz ýagdaýa getirýän makalalaryň we abzaslaryň mazmunyna salgylanyp, kabul edilen kanunçylyk hereketlerini ýeke-täk gaýtalady. Türkmen resmileri bilen gymmatly wagtyň we netijeli gepleşiklere umytlaryň manysyz söz akymyna gark bolandygyna göz ýetiren mejlisiň ýolbaşçysy çykyşy kesmäge mejbur boldy. Bu karar komitet agzalary tarapyndan goldanyldy: “Biz bu ýerde internetde okalýan we gowy niýet bilen döredilen kanunlar hakynda ýagdaýlary eşitmek üçin gelmedik”. Has gynandyrýan zat, hanym ýolbaşçynyň, ýumşak söz bilen aýdanyňda, adam hukuklary meselelerine doly düşünmeýändigi we ýönekeý söz bilen aýdylanda adam hukuklary bilen baglanyşykly birnäçe meselede işlemeýän adamdygy ýüze çykdy. Ynsan Hukuklary Komitetiniň agzasynyň ýolbaşçylygyndaky Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Türkmen Milli Demokratiýa we Adam Hukuklary Institutynyň özbaşdaklyk we garaşsyzlyk nukdaýnazaryndan Pariž ýörelgelerine laýyk gelmeýändigi baradaky sözleri göni manyda şahsy kemsitme kabul edildi.”
“Gepleşik tertibini döretmek synanyşyklaryny dowam etdirip, Komitet garaşsyz adam hukuklary guramalarynyň hasabatlaryndan belli bolan raýatlaryň hukuklarynyň we azatlyklarynyň bozulmagy bilen baglanyşykly birnäçe anyk meseläni öňe sürdi. Türkmen wekiliýeti bu hakykatlary deliller bilen boýun almaly ýa-da ret etmeli boldy, ýöne beýle zat bolmady. Türkmenistanyň konstitusiýasy we kanunlary ýene-de ulanyldy, Türkmenistanda gynamalaryň, syýasy tussaglaryň we wyždan tussaglarynyň ýokdugyny, kazyýet eden-etdiliginiň ýokdugyny, jyns deňsizliginiň ýokdugyny, gul söwdasynyň ýokdugyny, AIDS-iň ýokdugyny, korrupsiýanyň, işsizlik, hereket çäklendirmeler we ş.m ýokdugyny aýtdy - bir söz bilen aýdylanda, güýç we bagt eýýamynyň ýeňşi! .. ”
Şol waka bir ýyl soň gaýtalandy, gahrymanymyz ýene-de resmi delegasiýa goşulanda, bu gezek alhliumumy döwürleýin hasabat diýilýän zady ara alyp maslahatlaşmagyň tertibi wagtynda BMG Adam Hukuklary Geňeşinde Türkmenistana wekilçilik etdi. Galyberse-de, wekiliýetiň agzalary “görnüşüň abraýyny” ýitirmezlige synanyşýan raýatlarynyň hukuklaryna hormat goýmak meselesi barada kän bir alada etmediler, Geňeşiň iş toparynyň agzalarynyň türkmen prezidenti we hökümeti tarapyndan alyp barýan daşary we içerki syýasatlarynyň uly üstünliklerine şübhelenmeginiň öňüni almaga synanyşdylar. Ýene-de hanym Gurbannazarowa, türkmen kanunçylygynyň artykmaçlyklaryny subut etmek üçin öz islegini jemlemeli we ýygnaga gatnaşyjylary Türkmenistanyň wyždan tussaglarynyň we syýasy tussaglaryň boşadylmagy baradaky talaby “beýle delilleriň ýoklugy sebäpli ret edýändigine" ynandyrmaga synanyşmalydy.
Mümkin boldugyça, şular ýaly çärelere gatnaşmak Ýazdursun Gurbannazarowa adam hukuklary guramalarynyň wekilleri bilen aragatnaşyk saklamakda belli bir tejribe toplamaga mümkinçilik berdi. Adam hukuklary boýunça komissarlaryň işiniň aýratynlyklary barada käbir maglumatlar daşary ýurt ombudsmenleri bilen duşuşyklar we geňeşmeler wagtynda alyndy, Gurbannazarowa käwagt adam hukuklaryny goraýjylaryň iş usullary barada manyly bir zat eşitmek umydy bilen iň ýapyk ştatlaryň arasynda çagyrylýardy.
Näme gürrüň bermeli? Ýurtda adam hukuklaryny aç-açan goldaýan raýat jemgyýetiniň ýeke-täk wekili, hemişe azar berilýän we gorkuzylýan Natalýa Şabunts, galanlary, söhbetdeşim ýaly, atlaryny we işlerini gizlemäge mejbur bolýarlarmy? Halkara adam hukuklary guramalary, şeýle hem ýurtdan göçüp gelen adam hukuklary aktiwistleri bilen gatnaşyklar dönüklige deňdir we azatlykdan mahrum edilip bilnermi? Köp ýyllap garaşsyz žurnalistleriň zor bilen ýitirim bolmagy we jenaýat jogapkärçiligine çekilmegi, ýaşaýyş jaýlarynyň zor bilen ýykylmagy, ynanýanlaryň we milli azlyklaryň wekilleriniň yzarlanmagy we gadaganlyklar bilen baglanyşykly meseleler çözülmese, Türkmenistanda adam hukuklaryny we azatlyklaryny goramakda üstünlik gazanmaga nädip itergi bermeli? Ýurtdan çykanda, aýal-gyz we çaga zähmetini ulanmak, kazyýet we kazyýetden garaşsyzlyk, polisiýa işgärleri we Milli howpsuzlyk ministrligi tarapyndan ygtyýarlykdan hyýanatçylykly peýdalanmak, gynamak we ýurtda gorky atmosferasy döretmek, wezipeli adamlaryň korrupsiýasy, para almak we döwlet işgärlerine garyndaşparazlyk hakykatlary?
Ýokardakylaryň hemmesi, Türkmenistandaky Adam Hukuklary Komissary Ýazdursun Gurbannazarowanyň kabul edilen kanuna laýyklykda täze borçlaryny hakykatdanam ýerine ýetirmek isleýän bolsa, indi ýakyndan ýüzbe-ýüz boljak meseleleriň doly sanawy däl. Muňa garamazdan, şübhelenmegiň uly sebäbi bar: kanunyň kabul edilmegi onuň ýerine ýetirilmegini kepillendirmeýär.
“Syýasy partiýalar barada” (2012-nji ýylyň ýanwar aýy) kanuny çykandan soň näçeräk garaşsyz syýasy partiýa döredildi? “Köpçülikleýin habar beriş serişdeleri barada” (2012-nji ýylyň dekabry) kanuny kabul edilenden soň Türkmenistanda näçe garaşsyz habar beriş serişdesi işe başlady? “Duşuşyklary, ýygnanyşyklary, demonstrasiýalary we beýleki köpçülikleýin çäreleri guramak we geçirmek barada” (2015-nji ýylyň fewral aýy) kanuny kabul edileli bäri ýurtda näçe ýöriş we parahatçylykly ýöriş geçirildi? Esasy talap ýerine ýetirilmedik halatynda - garaşsyzlygy we haýsydyr bir döwlet edaralaryna we işgärlerine hasabat bermezlik - "Ombudsmen barada" kanunyň kabul edilmegi hakykatdanam nämäni üýtgedip biler ?
Mejlisiň esasy komitetlerinden biri adam hukuklaryny we azatlyklaryny goramak komitetidir. Türkmenistanyň Prezidentiniň 1996-njy ýylyň oktýabr aýynda çykaran karary bilen Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Türkmen Milli Demokratiýa we Adam Hukuklary Instituty döredildi we häzirem bar, Adam Hukuklary we Halkara Ynsanperwer Hukuk Pudagara Komissiýasy we raýatlaryň garamagy üçin Döwlet Komissiýasy Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky hukuk goraýjy edaralaryň işine ýüz tutmalar ýurtda döredildi. “Raýatlaryň ýüz tutmalarynyň tertibi we olara garamak barada” kanuna laýyklykda sebit we ýerli komissiýalar döredildi. Türkmenistanyň konstitusiýasynyň täze neşiri, "Çaganyň hukuklarynyň döwlet kepillikleri barada", "Aýallaryň we erkekleriň deň hukuklaryny we deň mümkinçilikleri üpjün etmegiň döwlet kepillikleri barada", "Din we dini guramalar azatlygy barada" kanunlar beýleki “dogry” kanunlar işlenip düzüldi we nukdaýnazary kanunlar kabul edildi. Türkmenistanyň Raýat, Jenaýat, Jenaýat-prosessual, zähmet we beýleki maddalaryna goşmaçalar we üýtgetmeler girizildi, “Adam hukuklary boýunça milli hereket meýilnamasy” we “Adam söwdasyna garşy milli hereket meýilnamasy” düzüldi ... Ombudsmen “Türkmenistanda döwlet adamlar üçin!” diýen gülkünç suraty bolmazdan iň soňky “başagaýlyga” meňzeýär.
Onda täze döredilen türkmen ombudsmeni ilki nirä gider: Owadan Depe elhenç zyndana ýa-da ýakyn günlerde sport tansy we guşak göreşi boýunça geçiriljek 10 günlük ýaryşlaryň ady bilen ýaşaýyş jaýyndan mahrum bolan köp maşgalalara? Başlygynyň hyýanatçylykly hereketlerini paş edendigi üçin işden aýrylan adama kömek edermi ýa-da neşe maddasy saklandygy üçin özüne garşy döredilen jenaýat işi üçin azatlykdan mahrum edilen žurnalistiň ýeňmegine kömek edermi??
Söhbetdeşimiň aýdyşy ýaly, Amyderýa yza gaýdyp geler we ananaslar Garagum çölünde bişer. "Ýazdursun Gurbannazarowa Prezident köşgüne ilkinji saparyny etmegi maslahat beresim gelýär, sebäbi bir zady düşündirmek zerurlygy bar". - Şu ýylyň 13-nji ýanwarynda Mejlisde möhüm çykyş eden Prezident, beýlekiler bilen bir hatarda adam hukuklaryny we azatlyklaryny goramak we ýurtda ombudsman instituty döretmek meselelerine ünsi çekdi. Hususan-da, bu edaranyň "döwlet işgärleriniň eden-etdiligine we resmi ygtyýarlyklaryň şahsy bähbitleri üçin ulanylmagyna garşy çykýan gözegçilik edaralarynyň arasynda möhüm rol oýnamaga çagyrylýandygyny" aýtdy. Görnüşi ýaly, prezident adam hukuklary boýunça komissara ilki bilen Ýokary gözegçilik palatasynyň we prokuraturanyň işine degişli wezipeleri ýüklemegi teklip etdi. Bagtymyza, bu biperwaý teklip kanunyň beýanyna girizilmedi. Şeýle bolsa, bu kanundan başga-da käbir “dilden teklipler” beriljekdigini aňlatmaýarmy? Hawa bolsa, hoşlaşyň, Pariž ýörelgeleri! .. "
Bu gynançly wakada ahyrsoňy “bahar” ady bilen Ýazdursun zenana bagyşlanan eserimi başladym we ugrunyň ýüze çykmagyna garamazdan adam hukuklary pudagyndaky islendik üýtgeşmeler bilen baglanyşykly soňky hyýallardan komissary mahrum etdim.
P.S. Ýakyn geljekde, ýagny 2017-nji ýylyň oktýabr aýynda Ý. Gurbannazarowa BMG-nyň Ykdysady, sosial we medeni hukuklar komitetinde (CESCR) geçirilen diňlenişikde ombudsmen hökmünde çykyş eder. Onda näme, aýdylyşy ýaly- ýaşalyň we göreliň!
Nurgözel Baýramowa
www.gundogar.org
