15-nji aprelde ýurduň demirgazyk welaýaty Daşoguzda ýaşulular geňeşiniň mejlisinde eden çykyşynda Prezident Gurbanguly Berdimuhammedow Türkmenistanyň Mejlisine [parlamentine] syýasy partiýalar barada kanun taýýarlamagy tabşyrdy.
Ol "ýurtda ýerleşdirilen özgerişlikleri emeli usulda ýuwaşlyk bilen ... köp partiýaly jemgyýetçilik-syýasy ulgam döretmäge başlamagyň wagtynyň gelendigini" aýtdy. Mysal üçin, prezident sözüni dowam etdirdi, Daýhanlar partiýasynyň döredilmegi şu günki talaplara laýyk gelýär: döwletiň oba hojalyk syýasatyny düşündirmek we durmuşa geçirmek. Döredilen partiýa üçin ýene bir talap, konstitusion ulgamyň esaslaryna berk boýun egmek we “Galkynyş” milli hereketine işjeň gatnaşmak.
Berdimuhammedow ilkinji gezek şu ýylyň fewral aýynda oppozisiýa partiýalaryny hem öz içine alýan partiýalary döretmäge çagyranda, ýurtda köp partiýaly ulgam döretmegiň mümkinçiligi barada ilkinji gezek çykyş etdi we "isleýänler bar bolsa" beýle partiýanyň bolup biljekdigini we bu ýyl hasaba alynjakdygyny aýtdy. Syýasy partiýalar, öňki kommunistik partiýadan üýtgedilen, hökümetiň tarapdary bolan ýeke-täk, şol sanda prezidentiň özi bilen birlikde ähli ýokary derejeli işgärleri öz içine alýan Demokratik partiýasy bilen bäsleşmeli.
Bar bolan az sanly türkmen oppozisiýa syýasy partiýalary we hereketleri bosgunlykda we daşary ýurtlarda ýerleşýär.
“Başlangyjyň başynda syýasy partiýalarda hiç hili kanunçylyk ýok bolsa, daýhan partiýasynyň döredilendigini nädip yglan edip boljakdygy belli däl? – diýip Aşgabatdaky jemgyýetçilik guramasynyň aklawçysy muňa gaharlanýar: -Konstitusiýanyň partiýalary döretmäge rugsat berýän kadasynyň bardygyna garamazdan, bu düýbünden ýalňyş. Ilki bilen kanuny kabul etmeli, soň bolsa ony durmuşa geçirmeli”.
Aklawçy goňşy ýurtlarda, Gazagystanda we Russiýada birnäçe ýyl gerek bolan partiýa gurmak tejribesi bilen tanyşdygyny aýtdy. "Çalt, taýýarlyksyz, diňe jübü partiýasyny döredip bilersiňiz" -diýdi.
Bolgariýada ýerleşýän türkmen dissidenti Annadurdy Hajyýewiň pikiriçe: “Hawa, ýagdaý gülkünç, jemgyýet syýasy durmuşyň nähili we haýsy kanun bilen gurulýandygyny entek bilenok we döwlet baştutany eýýäm Daýhan partiýasynyň ölçeglerini kesgitleýär - "oba hojalygynyň döwlet syýasatynyň manysyny düşündirmek üçin we oba hojalygyny özgertmek üçin ideologiki goldaw bermeli".
Hünärmen geň galýar: näme üçin partiýa döwlet syýasatyny düşündirmeli we durmuşa geçirmeli? Näme üçin bir partiýanyň döwlet syýasatyndan tapawutly syýasaty bolup bilmez?
Türkmenistanyň gündogaryndaky Lepabdan NBCA-nyň syýasy synçysy, prezidentiň başlangyjynyň bir partiýaly ulgama nähili durmuşa geçiriljekdigi barada oýlandy.
Teklip edilýän Daýhanlar partiýasy Berdimuhammedowa wepaly adamlaryň howandarlygynda dörediler diýip hasaplaýar.
“Bu partiýanyň, häkimiýetleriň göwnünden turýan Ahal welaýatynyň M.Sopyýewiň adyny göterýän nusgawy oba hojalyk paýdarlar jemgyýetiniň başlygy Türkmenistanyň Gahrymany, meşhur adam Myratberdi Sopyýewiň ýolbaşçylygynda döredilmegi gaty ähtimal,- diýip NBCA synçysy çaklaýar. -“Oňa bir wagtlar häkimiýetlerden baýraklar, atlar, sowgatlar alan ähli daýhanlar, işgärler çekiler. Şeýle adamlardan ybarat täze partiýa hemişe we hemme zatda prezidentiň görkezmesine eýerer.”
News Briefing Central Asia bilermeni, demirgazygykdaky Daşoguz welaýatynda geljekki Daýhanlar partiýasyna “islegiň ýoklugyna” ünsi jemledi.
"Munuň ýaly partiýadan daýhanlaryň özleri-de, oba hojalygy özgertmeleri-de peýda görmez, -diýip, wezipelerini öňünden kesgitlemek bilen häkimiýetleriň geljekki partiýa agzalaryna gözegçilik etmäge synanyşýandygyny düşündirýär. -Başlangyç toparlar ýa-da gyzyklanýan aktiwistler tarapyndan döredilen başga bir partiýa Berdimuhammedow tarapyndan bogular".
Partiýa gurluşugynyň “aşakdan” başlamalydygyna, has köp peýdanyň boljakdygyna ynanýar, ýöne häkimiýetler muňa rugsat bermek islemeýändiklerini eýýäm görkezdiler.
Mysal üçin, dört aý mundan ozal Nyýazow rejimi döwründe gynamalary başdan geçiren Ahal welaýatyndan Baherdeniň abraýly mugallymy we aktiwisti Sazak Durdymuradow öz partiýasyny döretmek başlangyjy bilen ýerli häkimiýetlere ýüz tutdy. Şeýle-de bolsa, häkimiýetler hiç hili arzanyň gelmändigini öňe sürýärler. "Garaşsyz döredilen beýle partiýalar zerur däl we olar düýbünden hasaba alynmaz" -diýdi Daşoguzly bilermen.
Bu makala üçin söhbetdeşlik geçiren türkmen hukuk goraýjy aktiwistler, ýurtda partiýa gurmak üçin liberal şertleriň ýokdugyny aýtdy.
Gollandiýada ýerleşýän Türkmenistanyň Raýat Demokratik Bileleşiginiň lideri Wýaçeslaw Mamedow: "Raýat jemgyýeti bolmadyk ýurtda köp partiýaly ulgam döredip bilmersiňiz häzirki wagtda bütin dünýäde ýaýran işjeň jemgyýetiň bir bölegi.”
Mamedow häzirki jemgyýetçilik-syýasy ýagdaýy göz öňünde tutup, oppozisiýa partiýalarynyň ýurtdaky işiniň “mümkin däldigini” aýtdy.
Adam hukuklary boýunça Türkmen Helsinki gaznasynyň Bolgar lideri Täjigül Begmedowa Berdimuhammedowyň başlangyjyny Türkmenistanda demokratik institutlaryň gurulmagyny isleýän "halkara jemgyýetçiligine jogap" diýip atlandyrýar.
Bu makala üçin anketa gatnaşan Aşgabatly teleýaýlym habarçysy bu pikir bilen ylalaşdy.
"Durmuşyň özi Berdimuhammedowy kyn ýagdaýa saldy: ýa halkara talaplaryny kanagatlandyrmaly, ýa-da türkmen häkimiýetleri tarapyndan öňe sürlen özgertmeçiniň keşbi bütinleý ýok ediler".
Şeýle-de bolsa, Mejlis [parlament] apparatynda işleýän bir resmi beýle netijelere razy däldigini aýtdy. “Ýagdaýy gowulaşdyrmaga synanyşýandygymyzy görmeýärsiňizmi? Diňe prezidentiň köne görnüşleri ýok edip başlamaga batyrlyk tapmagy, niýetiniň çynlakaýdygyny görkezýär. "
(Bu makala IWPR söweş we parahatçylyk hasabaty institutynyň Merkezi Aziýa habarlary gysgaça taslamasynyň bir bölegi hökmünde öndürildi, National Endowment for Democracy tarapyndan maliýeleşdirilýär.)
Uruş we Parahatçylyk instituty
