Geçen hepde Brýusselden Ýewropa Bileleşiginiň (ÝB) Türkmenistan bilen adam hukuklaryna hormat goýmazlygy sebäpli ozal togtadylan Türkmenistan bilen söwda şertnamasyna täzeden başlamak barada pikir bermekden ýüz öwürendigi habar berildi. Şeýle-de bolsa, türkmen resmileri we Ýewropaly kärdeşleri bu gadaganlygy aradan aýyrmak üçin elmydama pursat gözleýärdiler. Şeýle şertnamanyň ýoklugy täjirçilik we hökümet firmalarynyň aýry-aýry ýurtlardan türkmen bazaryna özbaşdak girmegini gadagan etmedi. Prezident Saparmyrat Nyýazowyň “Ruhnama” kitaplarynyň neşirleriniň hemaýatkärleriniň sanawy täsirli. Türkmenistanda täjirçilik gyzyklanmalary bolan we henizem bar bolan Ýewropa kompaniýalarynyň hemmesini diýen ýaly öz içine alýar. Bu, Türkmenistandaky Ýewropa söwdasynyň şeýle aýratynlygy. Islendik başga (Ýewropa) ýurtda beýle tejribe awtomatiki usulda korrupsiýa bilen baglanyşykly ähli netijelere sebäp bolýar. Emma Türkmenistanda hemme zatdan ýüz öwürýärler; Ýewropada hatda ýewropalylaryň öz işini nähili alyp barýandyklaryny bilenoklar.
Şeýle-de bolsa, Russiýa bilen Ukrainanyň arasyndaky gaz dawasy Ýewropaly býurokratlary şeýle bir gorkuzdy welin, Türkmenbaşa boýun egmek gowy boldy. Ilki bilen gaz üçin. Ýewropa Bileleşiginiň Daşary gatnaşyklar boýunça ýörite komissiýasynyň agzalary we olary iberenleriň anyklamak üçin wagtlary ýokdy, näme üçin şol wagt Türkmenistan bilen söwda gatnaşyklary doňdy we olaryň syýahatynyň ÝB-niň adam hukuklary babatdaky esasy ýörelgelerine nähili gatnaşygy bar? Şol sanda ykdysadyýetiň aç-açanlyk meselesinde-de.
Adam hukuklary guramalary ÝB býurokratlaryny gepleşiklere gatnaşmaga yrmak we olaryň ünsüni Türkmenbaşy rejimiň tebigatyna gönükdirmek üçin gaty köp tagalla etdi. Dissidentleriň yzarlanmagy, ähli garaşsyz jemgyýetçilik guramalarynyň ýapylmagy, garaşsyz metbugatyň doly bolmazlygy, ýurtdan çykmagyň çäklendirilmegi we diňe ÝB býurokratiýasynyň syry bolan başga-da köp zatlar görkezildi. Global Witness tarapyndan Prezident Nyýazowyň özüniň birnäçe rus we ukrain kompaniýalaryna gaz satmak baradaky hileleri baradaky hasabaty belli bir sensasiýa döretdi. Görnüşi ýaly, gaz satmakdan alnan girdejiniň köpüsi Türkmenbaşynyň “Doýçe Bank”-daky hasaplarynda jemlenendir. Hasabatda bu pullary ýuwmak shemalary we anyk hasaplar hem bar. Görnüşi ýaly, Türkmenbaşy Türkmenistanyň halky hakda däl-de, öz pullary hakda pikir edýär. Bu Ýewropaly resmileri Türkmenistanda bolup geçýän wakalara has içgin synlamaga mejbur etdi. Nädipmi? Haçan-da gaz tutuş halka degişli bolup durka, Ýewropa diňe bir türkmeni pul bilen iýmitlendirýär?
Wekiliýetiň indiki sapary, maksady diňe bir Türkmenbaşy köşgündäki gepleşikler däl, eýsem hakyky durmuş bilen tanyşmak delegasiýa agzalaryny haýran galdyrdy. Olaryň biri bilen geçirilen söhbetdeşlikde Türkmenbaşynyň köp sanly ýadygärligine mysallar, türkmenbaşynyň portretlerinden başga ähli metbugatyň beýany we şol portretleriň köpüsiniň sanawy berilýär. Raýat jemgyýeti barada aýdylanda bolsa, wekiliýetiň agzalaryna onuň bilen duşuşmaga rugsat berilmedi. Bizde beýle zat ýok. Bu hökmanam däl. Türkmen häkimiýetleri diňe syýasy tussaglar meselesinde böwet goýdy. "Bizde beýle adamlar ýok, tussaglykda oturanlar bolsa-terrorist".
Emma býurokratiýa güýçli bolup çykdy. Ýa-da Gazpromyň öňündäki wagşydan onuň gorkusy. Türkmenistan bilen ÝB-niň arasyndaky söwda gatnaşyklaryny gaýtadan dikeltmek meselesi ýene-de ara alnyp maslahatlaşyldy. Şeýle-de bolsa, türkmen döwletiniň enjamy hiç bir logika ýol bermeýär. Şu tomus, ÝB delegasiýasynyň saparyndan öň üç sany hukuk goraýjy tussag edildi, olaryň arasynda "Azatlyk" radiosynyň žurnalisti hem bar. Maşgalalarynyň agzalary hem repressiýa sezewar edildi. Tussag edilmeginiň esasy sebäbi BBC we Fransiýanyň "Galaxy Press" habarçylary bilen "rugsatsyz" gatnaşyklarydy. Şol bir wagtyň özünde, daşary ýurt wekilhanalarynyň iki işgäri içalyçylyk we döwlet esaslaryny zaýalamak maksady bilen Ýewropanyň adam hukuklary guramalary tarapyndan döredilen içaly toruň şärikleri diýlip yglan edildi. Emma ÝB-den bu maglumata hiç hili täsir ýokdy. Sentýabr aýynda “Azatlygyň” habarçysy Ogulsapar Myradowanyň türmede ölendigi belli bolanda ýyldyrym çakdy. Türkmenbaşynyň özi adam hukuklaryny goraýjylary we žurnalistleri ýok etmek barada buýruk bereninde nämä bil baglady? Ýewropanyň onuň ähli eden-etdiliklerini we öz halkynyň üstünden gülmegini ýene bir gezek ýuwutjakdygymy göz öňünde tutdy?
Biderek. Ýewropa Parlamenti söwda şertnamasynyň möhletini uzaltmak meselesine garamakdan ýüz öwürdi. Şeýle hem, Aşgabady ähli syýasy tussaglary boşatmaga, jemgyýetçilik guramalarynyň hasaba alynmagyna we päsgelçiliksiz işlerine rugsat bermäge, Halkara Gyzyl Haç komitetine açmaga we BMG we ÝHHG-nyň adam hukuklaryna gözegçilik mehanizmlerini Türkmenistana “öz wagtynda” girmäge çagyrdy. Şeýlelik bilen, bu meseleleriň hemmesiniň bardygyny kesgitlemek.
Şeýle-de bolsa, logiki sorag ýüze çykýar. ÝB Türkmenistanda adam hukuklarynyň düýbünden bozulandygyny belläp, söwda şertnamasyny ýatyryp, "A" diýse, erkini we bitewiligini bir ýere jemläp, "B" diýmek ýerlikli bolmazmy? Türkmenistana garşy sanksiýalary işläp düzmek we durmuşa geçirmek? Belarus we onuň ýolbaşçylygy bilen baglanyşykly bu nähili edildi? Belarusdaky rejim Türkmenistandaky rejimiň mysaly bolmasa-da, has ýumşak. Söwda şertnamasynyň ýatyrylmagy ýa-da sanksiýalaryň girizilmegi Türkmenistan ýa-da ÝB üçin ykdysady taýdan möhüm ýa-da durmuş üçin gerekli däldir. ÝB eýýäm Gazagystanda gaz gözleýär, şol bir gaz sebäpli Özbegistana garşy girizilen sanksiýalary “ýumşadýar” we Türkmenistan öz gazyny asuda ýagdaýda Russiýa we ýakyn wagtda Hytaýa satýar. Munuň Türkmenistan üçin, has dogrusy, ilkinji nobatda Türkmenbaşynyň özi üçin görkezme meselesidigi düşnüklidir. Ýöne adam hukuklary ýagdaýyndan gorkan ÝB ýurtlary näme üçin oňa we işgärlerine öz territoriýalaryna girmäge rugsat bermeýär? Ýewropadaky şahsy hasaplaryny çaklamak ýa-da bilmek üçin gelip çykyşy anyklanýança bu hasaplary doňdurmazlar? Bu onuň üçin ynandyrmagyň iň täsirli serişdesi bolar. Soň bolsa Türkmenbaşy el çarpmaýan resmi kowulýanlar kategoriýasyna geçer. Şeýle atyň indi onuň üçin ähmiýeti ýok bolsa, ol entek çyzykdan geçmedi. Daşary ýurtlularyň köşgündäki resmi kabul edişliklerini hakykatdanam gowy görýär. Soň bolsa halka näme diýmeli?
Diplomatik toparlarda gatnaşyklaryň sapagyny kesip, ýagdaýa täsir etmek mümkinçiligini ýitirip bolmajakdygyny aýtmak adatydyr. Doluluga, jenaplar, ýewro býurokratlar, tertipsiz diktatorlaryň mysallary size hiç zat öwretmedi. “Ýüpi döwmekden” gorkýan bolsaňyz, biri atom bombasyny ýaryp, beýlekisi bu bombany gurmagy dowam etdirer, üçünjisi bolsa öz halkyny orta asyrlara çeker we ýurdunyň raýatlaryny öldürende Ýewropanyň näme üçin dymýandygyny bilmeýär.
“A” diýseňiz, “B” diýmäge wyždan tapyň.
Aknazar Akmuhammedow (Aşgabat).
Çeşme: Oazis
