“Serhetsiz lukmanlar” atly halkara ynsanperwer guramasy (Medecins Sans Frontieres) Türkmenistandan gitdi. Olar gitmezden ozal: häkimiýetleriň ilatyň saglygy we häkimiýetleriň alyp barýan işlerine päsgel berýän ygtybarly statistiki maglumatlary gizlemegi sebäpli ýurtda işlemek mümkin däl diýdiler. "Lukmanlar" beýleki ynsanperwer guramalary - BSGG we UNISEF-i ýurtda henizem "diňe netijesiz bolmak bilen çäklenmän, eýsem howply sanlara we amallara kanunylyk bermezlik" üçin bu ýurtdan gitmäge çagyrdy.
“... MSF işine barha möhüm çäklendirmeler bilen ýüzbe-ýüz bolansoň, ýurtdan çykmak barada kyn karara geldi. Gurama, başgaça aýdylanda, bu meseleleri çözmäge däl-de, saglyk ulgamynda gizlenmegine kömek edip biler diýip pikir etdi"- diýip, MSF-iň Türkmenistanda saglygy goraýyş ýagdaýy barada MSF hasabatyny hödürleýän metbugat beýanatynda aýdylýar.
Muňa jogap edip, türkmen häkimiýetleri “Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginden metbugata ýüzlenme” ýaýratdy, bu hökümetiň we ilkinji nobatda uzak wagtlap Saglyk ministri bolup işlän Prezident Berdimuhammedowyň pikirini görkezdi. Bu habarda Saparmyrat Nyýazow tarapyndan terbiýelenen we häzirki hökümet tarapyndan terbiýelenen dolandyryş görnüşüniň ähli öwrülüşügüni we manysyny aç-açan görkezýän birnäçe gyzykly sözlem bar. Şeýlelik bilen, Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginiň bu beýanyna görä: "... Ýokardaky hasabatyň awtorlary ýurduň saglygy goraýyş ulgamy barada ýalan maglumatlary bilkastlaýyn ýaýratmak bilen Türkmenistany abraýdan düşürmäge synanyşdy" we munuň sebäbi "Serhetsiz lukmanlar" guramasy... “biziň ýurdumyza dostluksyz hereketlere gatnaşdy.”
Subut edilmeli zat: häzirki häkimiýetler “töwereginde duşmanlar” bolanda “gabalan gala” ýörelgesine laýyklykda ýaşamagyny dowam etdirýärler. Mundan başga-da, türkmen halkynyň özi ilkinji nobatda bu “duşmanlar” hasaplanýar, sebäbi häkimiýetler guramanyň hasabatynda aýtjak bolýan hakykatyny gizlemäge synanyşýarlar.
Ýakynda ABŞ-nyň ilçihanasynyň alyş-çalyş maksatnamalarynyň birinde ABŞ-a baryp gören Türkmenistanyň Oba hojalygy ministrliginiň işgärlerinden biri, uniwersitetleriň birinden sowgat hökmünde Türkmenistanyň köp bölegini öz içine alýan ýokary çözgütli hemra suratlarynyň toplumyny aldy. Öýlerine getirende, ol gaty gorkdy. Bu suratlaryň hili we jikme-jiklikleri, ýaňy-ýakynda Türkmenistanda klassifisirlenen ähli maglumatlaryň görkezijilerinden has ýokarydy - kartalar, kosmos şekilleri, köne. Bilimli adamlar bu işgäre sowgady gyssagly aýyrmagy we degişli edaralary gaharlandyrmazlygy maslahat berdiler. Şeýle hem sowgat hökmünde alan GPS nawigatory uzakda gizlemegi aýtdylar. Oňa ýer dolandyryşynda we oba hojalygyny dolandyrmakda öndürijiligiň we hiliň ýokarlanmagyna hiç hili salgylanmanyň içalyçylyk we döwlet syrlaryny açmak “ýagdaýyndan” artykmaç bolmajagy düşündirildi. Şeýle we şuňa meňzeş suratlary internetden erkin alyp bolýandygy we köp el telefonlarynyň esasan GPS nawigatorlarydygy delil hökmünde kabul edilmedi. Başlyklar: "Ýa hemme zady gizläň, hiç kime aýtmaň ýa-da işi taşlaň" diýdiler.
Medisina işgärleriniň biri bilen şuňa meňzeş waka boldy. Günbatara baryp, aýallarda ganazlygy anyklamagyň we bejermegiň usullary (Türkmenistanyň köp sebitlerinde iň köp ýaýran meseleleriň biri) bilen tanyşmagy başardy. Bu usuly durmuşa geçirmek üçin azyndan käbir maglumat gerekdi. Maglumat almak baradaky ähli talaplar, işden kowulmak we hatda döwlet syrlaryny açmak barada “kazyýet işi” açmak bilen haýbat atylmak bilen tamamlandy.
Nebit we gaz pudagynda maglumatlaryň klassifikasiýasy, adatça, ähli çäklerden çykýar. Bu pudak açylan “içalyçylyk” ýagdaýlarynyň sanynda “gazanan”.
Gynansagam, şeýle mysallar sansyz. Gizlinlik düzgüni eýýäm giňden ýaýrapdy, ýöne “Lukmanlar” wakasyndan soň häkimiýetler muny umumylaşdyrdylar. Ygtyýarly toparyň daşyndaky statistiki maglumatlaryň ýaýramagyny aradan aýyrmak bilen resminamalaryň akymyna gözegçiligi güýçlendirmek üçin ähli bölümlere görkezmeler iberildi. Ilki bilen, bu daşary ýurt we halkara guramalar bilen islendik gatnaşyklara degişlidir. Bu wakadan ozal olaryň köpüsi bu maglumatlaryň aç-açan nädogrylygy sebäpli türkmen häkimiýetleri tarapyndan berlen maglumatlary neşir etmek, gaýtadan işlemek we hasaba almak üçin kabul edip bilmejekdiklerini mälim edipdiler. GDA-nyň döwletara statistika geňeşi ýaly beýlekiler, Türkmenistan çyzygynyň gapdalynda bir çyzyk goýýarlar - "ýurt tarapyndan maglumat berilmedi".
Gurbanguly Berdimuhammedow häkimiýete gelen badyna ilatyň umumy ýazuwyny geçirmegiň zerurdygyny aýtdy. Hemmeler Nyýazowyň yglan eden we 6 million ilatyň päsgelçiligini ýeňip geçýän ilatyň ösüş depgininiň hakykata laýyk däldigine, gönü delil bilen düşündirilip bilinmejekdigini ýa-da hasaplama usullary bilen düşündirilip bilinmejekdigine düýbünden düşünýärdi. Buňa Berdimuhamedowyň özi muňa düşünýärdi. Ýöne indi düşünmegi bes etdi, sebäbi “Türkmenbaşy” görnüşünde dolandyrmagyň ähli artykmaçlyklaryny dadyp gördi. Onda, bilşiňiz ýaly, dolandyryşda diňe bir ülňüler bar - “daş-töwereginde duşmanlar bar”, “diňe gowy zatlar bolup biler, ýöne erbet zatlar däl” we şol bir ruhda.
"Serhetsiz lukmanlar" hasabaty çap edilenden we Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginiň beren jogabyndan soň, Berdimuhamedow we tutuş türkmen ýolbaşçylary ýöne-ýere Nyýazowyň mazaryna gitmediler, bu ýakynda doglan günlerinde ýa-da aradan çykan gününde gitmemişlerdi. Megerem, bu Nyýazowyň dogrydygyny, has dogrusy, täze häkimiýetleriň ýurdy Nyýazow görnüşünde dolandyryp biljekdiginiň ýeke-täk ýoludygyny ykrar etmekdi.
Myrat Aýtakow Oazis
