Ýaňy-ýakynda Prezident Saparmyrad Nyýazow GDA-nyň Kazandaky sammitine ýüzlenip, mundan beýläk Türkmenistany GDA-nyň "baglanyşykly agzasy" diýip hasaplamak isledi we bu döwletara birleşige we esasanam harby gurluşlaryna gatnaşmagyň resmi taýdan Türkmenistanyň statusyna ters gelýändigini göz öňünde tutýar. Türkmenistan, BMG tarapyndan bitarap döwlet hökmünde ykrar edildi. Aşgabat bu statusyna şeýle bir hormat goýýardy welin, resmi wekili hatda diňe parahatçylykly ýagdaýda gol çekip başlamady we Türkmenistanyň "bitarap" halkara borçnamalaryna - ynsanperwer hyzmatdaşlygy bu resminamada aýdylyşy ýaly" medeniýet, sungat, ylym, bilim we sport ugurlaryndaky özara gatnaşyklary" ösdürmek üçin şertnamasyna garşy gelmedi.
Beýleki gün, Özbek harby howa meýdanyndan Karimowyň ozal "çykmagy" haýyş eden Hanabadyň amerikan esgerleriniň, ofiserleriniň, gulluk işgärleriniň we materikleriniň arasynda köpden bäri ýaýran myş-myş tassyklandy, Sowet döwründe sebitdäki harby awiasiýasynyň iň uly bazasy bolup hyzmat eden öňki Sowet strategiki howa menzili "Mary-2"-i Türkmenistana göçdi. Muňa razylyk (“Doýçe Welle” radiostansiýasynyň habaryna görä we ondan soň Türkmenistanyň Goranmak ministrliginiň ady aýdylmaýan çeşmä salgylanýan beýleki habar gulluklary) ABŞ Ýaragly Güýçleriniň Merkezi serkerdeligi general Jon Abizeid, şeýle hem Türkmenistanyň Goranmak ministri we ýurduň Döwlet serhet gullugynyň serkerdesi Saparmyrat Nyýazow bilen Aşgabatda iki gün dowam eden gepleşiklerde (23-24-nji awgust) tarapyndan alyndy. Pentagonyň başlygy Donald Rumsfeldiň ýakyn wagtda Türkmenistana boljak sapary barada hyzmatdaşlyk etmeýän Yslam Karimowyň ornuna täze ýaran gözlemek üçin iýul aýynda geçirilen ŞOS-nyň taryhy sammitinden soň Merkezi Aziýa eýýäm "barlap gören" myş-myşlar ýaýrady. Dogry, Rumsfeld Aşgabada gitmedi we Abizeid şol ýerde peýda boldy.
ABŞ-nyň Aşgabatdaky ilçihanasynyň habaryna görä Abizeid we Nyýazow "sebitara ähmiýetli umumy howpsuzlyk meselelerini goşmak bilen özara gyzyklanma döredýän temalary ara alyp maslahatlaşdylar". Şeýle hem beýanatda Amerikan generalynyň Türkmenbaşy ABŞ-nyň Merkezi Aziýadaky ýagdaýynyň diňe "Owganystandaky ýagdaýy durnuklaşdyrmak" maksat edinýändigi aýdylýar we Waşingtonyň sebitdäki beýleki döwletler bilen gapma-garşylyk gözlemeýändigi aýdylýar. Şeýle hem, Türkmen energiýa çeşmeleriniň Hindistan we Päkistan bazarlaryna eksport edilmegini aňsatlaşdyryp biljek Trans-Owganystan gaz geçirijisiniň taslamasy ara alnyp maslahatlaşyldy. Bu, resmi habarlarda öz beýanyny tapýan Amerikanyň ýokary derejeli harbylarynyň saparynyň öň tarapydy. Ýöne bu ýapyk gepleşikleriň esasy netijesi (Türkmenistanyň syýasy medeniýetiniň aýratynlyklaryny we Amerikan missiýasynyň näzik häsiýetini göz öňünde tutup başgaça bolup bilmezdi), şübhesiz, Türkmenistandaky Amerikan bazasy barada gutarnykly karar boldy.
Hronologiýany yzarlasaňyz, ABŞ-nyň Howa güýçleriniň buýrugy ýarym ýyl mundan ozal Özbegiýanyň ýolbaşçylary Amerikan uçarlarynyň öz çäginden uçmagynyň öňüni alyp bilmänsoň, bazasyny Mary şäherine geçirmek kararyna geldi. "Mary-2" Birleşen Arap Emirlikleriniň gurluşyk kompaniýalary tarapyndan doly dikeldildi, şondan soň ABŞ-nyň Goranmak ministrligi desgany ulanmaga laýyk diýip ykrar etdi. Ýene bir howa meýdançasy - Türkmenstanyň Guşgy şäherinde hem ABŞ harby güýçleri tarapyndan işe taýýarlanýar. ABŞ-nyň Howa güýçleriniň uçarlary eýýäm ol ýere geldi we arap gurluşykçylary giň gerimli dikeldiş işlerine başladylar.
Daşary ýurt döwletiniň harby kontingentiniň Türkmenistanyň çägine ýerleşdirilmegi “bitarap” statusyndan doly geçýär. BMG bu hakykata üns bermese, bu iki zadyň birini aňladar: ýa bu halkara gurama käbir öňdebaryjy gatnaşyjylar tarapyndan giňden ulanylýan "goşa standartlar" syýasatyny kabul etdi, ýa-da BMG işgärleri bir zady bilenoklar? guramanyň baş edarasynyň daşynda bolup geçýär. Emma, häzirki wagtda kyn ýagdaýa düşen we tankyt astyndaky BMG-nyň ýolbaşçylygy, "bitarap" Türkmenistan bilen baglanyşykly hereketlerini Waşington Ak tam bilen utgaşdyrýan bolsa gerek.
Nyýazowyň Amerikan goşunyny öz ýurdunda "gaçybatalga", soň bolsa GDA-dan çykmak kararyna näme sebäp bolýar? Näme üçin "bitarap" Türkmenistan öz ýolbaşçylygy üçin göwnünden turýan bu halkara statusyna howp salmaly boldy? Galyberse-de, 2001-nji ýylda Türkmenistan "bitarap" statusy bahanasy bilen Owganystandaky terrorçylyga garşy koalisiýanyň işine has işjeň gatnaşmakdan ýüz öwürdi.
Türkmenbaşy hakda ýazan biri üçin, bu hereketlerini "Hanyň" zalymlygynyň ýa-da başga bir isripçiliginiň beýany hökmünde düşündirmek özüne çekiji bolar. Ýöne henizem munuň bilen däl-de, görnüşi ýaly, buýruk berilýär.
Birnäçe hünärmeniň pikirine görä häzirki wagtda Türkmenbaşy häkimiýeti ýitirmekden gaty gorkýar. Birinjiden, Gyrgyzystandan tapawutlylykda, Türkmenistan şeýle bir özüni üpjün edýär welin, Amerikanyň maliýe kömegi teklipleri bilen özüne çekmek aňsat däl. 2005-nji maliýe ýylynda 16,3 million dollar diýlip çaklanylýar: şolardan 2,4 milliony “demokratiýa maksatnamalaryna”, 4,6 milliony “ykdysady we sosial özgertmelere”, 9,1-si bolsa howpsuzlyk we hukuk tertibini goldamak üçin. Merkezi Aziýanyň ülňüleri boýunça bu mukdarlar täsirli bolup görünmegi mümkin, ýöne olar Türkmenbaşy üçin Amerikanyň Birleşen Ştatlaryna has-da gitmäge, gelejek üçin uzak netijelere eýe boljak karara gelmäge mejbur etjek ýurduň özygtyýarlylygy beýle çynlakaý argumente öwrülmedi. Mundan başga-da, beýleki Merkezi Aziýa döwletlerine garanyňda Türkmenistanda ýagdaý has durnukly. Rejime garşy çykyp biljek oppozisiýa ýok. Saýlaw prosesi döwlet tarapyndan şeýle bir berk gözegçilikde saklanýar welin, Gyrgyzystanda bolşy ýaly ýa-da Gazagystana howp salýan ýaly, häkimiýetlere basyş ediji hökmünde ulanylyp bilinmez.
Şeýlelik bilen, Nyýazowyň karary üçin käbir rus we günbatar jurnalistleriniň aýdanlaryndan ýa-da türkmenlere meňzeş ýagdaýa düşen halatynda Merkezi Aziýanyň beýleki liderlerine ýol görkezjeklerden birneme tapawutly sebäpler bar. Türkmen lideri, ilkinji nobatda, düýpli pragmatiki logika esaslandy we isleseňiz, egoist hasaplamak (aýtsak-da, Russiýa "uzak", esasanam daşary ýurtlarda "ýakyn") syýasatyny döredeninden öwrense gowy bolardy.
Hakykatdanam, Russiýadan soň ikinji tebigy gaz öndüriji Türkmenistanda geljekde bu ýurduň gatnaşyjylaryna ýükleýän GDA ýaly goşmaça "ýük" bolmasa-da, hiç haçan amala aşyrylmadygyna garamazdan, türkmen häkimiýetleri üçin agyr bolýan simwoliki bolsa-da, uzak wagtlap dowam edýän borçlary ýerine ýetirip biljekdigine ynanýarlar. GDA-da bilelikdäki goranyş meseleleri Nyýazow rejimi üçin asla möhüm däl we ony hakykatdanam gyzyklandyrýan zat, türkmen ykdysadyýetiniň iň möhüm elementlerinden biri bolan gaz eksportyndan girdeji gazanmak. Aşgabat gaz geçiriji ulgamy arkaly gazy Ýewropa bazaryna eksport edýän Russiýa özüne çekijiligini ýitirýär, esasanam iki sany özüne çekiji taslama garaşýar - Türkmenbaşy bilen mümkin boldugyça köşeşýän we göwnünden turýan Ukraina bilen şertnama baglaşmak; Waşington öňe gidişlik beren uzak wagtdan bäri meýilleşdirilýän Trans-Owganystan turbageçirijisiniň işe girizilmegi. Mundan başga-da, gaz geçirijilerindäki kynçylyklar, şeýle hem Gazprom bilen gazyň bahasy barada ylalaşygyň ýoklugy sebäpli Türkmenistan önümçiligini we eksportyny azaldar.
Türkmenbaşyny ABŞ goşunynyň gujagyna itekläp biljek başga bir sebäp, respublikada dowam edýän adam hukuklarynyň bozulmagy sebäpli halkara basyşlaryndan gorkmakdyr. Oppozisiýa wekilleriniň pikiriçe, Amerikalylar bu soragy Nyýazowyň öňünde goýýarlar: ýa Türkmenistanyň çäginde bazalaryň ýerleşdirilmegine razy bolar, ýa-da Günbatarda Türkmenistanda bolup geçýän ähli adam hukuklarynyň bozulmagyny paş etmek üçin köpçülikleýin kampaniýa başlar.Türkmenbaşy üçin ýakymsyz "jaň" BMG-nyň jyns taýdan kemsitmeleri ýok etmek baradaky komitetiniň kararydy. Komitet 2-nji awgustdan 19-njy awgust aralygynda geçirilen mejlisde Türkmenistanyň resmi syýasatynda, şol sanda rus ilatyna garşy jyns taýdan kemsitmegiň alamatlaryny görkezýän resminama kabul etdi. Şeýlelik bilen, Aşgabat şäherine signal iberiler:
Amerikanyň Birleşen Ştatlarynyň özi we Pentagon barada aýdylanda bolsa, olaryň gyzyklanmasy äşgärdir. Strategiki esas hökmünde Türkmenistan Özbegistandan has girdejili, sebäbi göni Owganystan we Eýran bilen serhetleşýär. Häzirki wagtda Amerikanyň harby ulag awiasiýasy eýýäm Türkmenistanyň howa giňişliginden Owganystana ynsanperwer ýükleri iberýär. 300 km uzaklykda ýerleşýän "Mary-2" howa meýdançasy Eýrana garşy gaty gymmatly harby ssenariýalaryň ösüşini göz öňünde tutup biler.
Ýene bir zat, Türkmenistanda dolandyryş ulgamynyň awtoritarizmi, ol ýerde demokratiýanyň ýoklugy, adam hukuklarynyň berjaý edilmezligi we ş.m. yzygiderli görkezýän Waşington, köpçülige we mundan ozal Merkezi Aziýada başga bir "diktator rejim" bilen ýakyn, ýöne aýratyn mahabatlandyrylmaýan hyzmatdaşlyk edilenden soň düşnüksiz ýagdaýa düşmek howpuny başdan geçirýär. Türkmenistanda adam hukuklarynyň ýagdaýynyň Özbegistandan has erbetdigi umumy kabul edilýär. Eýýäm şu gün Amerikanyň Birleşen Ştatlarynda köpler sorag berýär - halkara jemgyýetçiliginiň pikirine gulak asmaýan Nyýazow bilen ýakyn harby-strategiki gatnaşyklara girse, Waşington nädip demokratiýalaşma wagyzçysy hökmünde özüne bolan ynamyny saklar? Güýç gazanyp, ABŞ-nyň Özbegistandaky syýasy fiasko barada gürleşmek - Ak tamyň eýeleri üçin gaty ýakymsyz.
Häzirki wagtda Amerikalylaryň özleriniň Türkmenistanda barlygyny nähili düşündirýändiklerine garamazdan, howa bazalarynyň bolmagy Amerikanyň Birleşen Ştatlarynyň Türkmenistanyň içindäki repressiýalara we adam hukuklarynyň depelenmegine göz ýumýandygynyň hakyky tassyklamasyna öwrülýär. Şeýle-de bolsa, Amerikanyň harby güýçleri, muny bilýän we häkimiýeti boşatmazlyga synanyşýan Nyýazow rejimine durnuklylygy kepillendirip bilmez. Häzirki wagtda Türkmenistana we tutuş sebite şeýle sosial-ykdysady kursyň girizilýändigine ynanmaga ähli esaslar bar, bu bolsa halka zyýanly syýasy we jemgyýetçilik ösüşine Amerikalylar we olar tarapyndan goldanýan elitalar alternatiwalara umyt etmegiň zerurlygynyň ýokdugyny öwretmeli. Bu, Amerikalylaryň Latyn Amerikasynyň birnäçe ýurdunda synag eden nusgasy, ýerli elitalaryň abadançylygynyň gaty ýokary fonunda garyplygyň ýokary derejesini üpjün edýär. Şeýle okuw, ilkinji nobatda, "ýerli" hökümdarlar - amerikan maýadarlary, Ýewropa, Türk ýa-da Arap hyzmatdaşlary bilen paýlaşyp, ýurduň baýlyklaryny ösdürmekden alynýan peýdalaryň belli bir derejede alynmagyny üpjün etmäge gönükdirilendir.
Ýöne Türkmenistanyň ýolbaşçylygynyň bir erbet tarapy bar: ABŞ-nyň goşuny bu ýurtda kök ursa, bu türkmenbaşy rejimi üçin hakyky howp bolup biler. Netijede, Amerikalylaryň Türkmenistana gelmeginiň ol ýerden gaçyp, Günbatarda ýaşaýan oppozisiýaçylary höweslendirendigi barada hiç zat aýtman, daşardan ruhlanan harby agdarlyşyk guramagyň mümkinçiligini hiç kim aradan aýyryp bilmez. Olaryň käbiri, Eýran, Russiýa ýa-da Hytaý ýaly döwletleriň goldawyny ýitiren Türkmenistanyň dolandyryjy rejimi belli bir derejede pese gaçyrjak aragatnaşyklara has boljakdygyna umyt bildirýärler. Bu aralykda, Amerikanyň harby güýçlerine garşy çykýanlar Özbegistanyň tejribesine salgylanýarlar: Amerikan bazalary peýda bolmanka durmuş gowy däldi, ýöne Andijanda bolşy ýaly wakalar bolmady.
Türkmenistanyň goňşularynyň arasynda ýeňilenler bar. Ilki bilen, geosyýasy gurşaw bilen howp abanýan, Russiýa bilen harby çozuşa sezewar bolmak howpy abanýan Eýran hakda gürleşip bileris. Mundan başga-da, Ýewraziýanyň ähli merkezi geljekde “Türkiýe-Gruziýa-Türkmeniýa” we Azerbaýjan bilen Amerikanyň tarapdary giňişlik okunyň perimetri boýunça demirgazyk we günorta böleklere bölünmegine garaşýar. Energetika göterijiler sebitden Günbatara şol bir ok boýunça eksport ediler, üstesine-de ABŞ we onuň ýaranlarynyň doly gözegçiligi astynda. Şeýlelik-de, türkmen rejimi bilen ABŞ-nyň arasyndaky harby hyzmatdaşlyk sebite parahatçylyk ýa-da demokratiýa getirmez. Munuň tersine, täze bölüji päsgelçilik peýda bolar, Eýran bilen hakyky söweş howpy dörär we Türkmenistanyň özi häzirki dolandyryjy rejim tarapyndan döredilen syýasy sistemanyň goralyp saklanmagy bilen haýbat atylýar - arhaik, emma syýasy manipulýasiýa üçin oňaýly. Merkezi Aziýada başga bir Amerikan "taslamasynyň" geljegi şular.
Dina Malyşewa.
"Täze syýasat".
