Türkmen rejimi “konserwirlenen” bolup bilmez.
Köp partiýaly ulgamy ornaşdyrmak we raýat jemgyýetiniň saýlanan institutlaryny döretmek zerurlygy baradaky beýanat rejimiň ýumşamagyny aňlatmaýar. 20-nji ýanwarda Prezident Gurbanguly Berdimuhammedow Mejlisiň deputatlary bilen geçirilen ýygnakda "Syýasy partiýalar barada" Kanunyň işlenip düzülmegini we kabul edilmegini çaltlaşdyrmagyň, saýlanan raýat institutlaryny döretmek ýörelgelerini "birleşdirmegiň" zerurdygyny aýtdy we jemgyýeti we deputatlary raýatlaryň hukuklaryny we azatlyklaryny has işjeň goramaga çagyrdy. Gowy görünýän şeýle niýetleriň aslynda bar bolan hakykat bilen hiç hili baglanyşygy ýok.
Häzirki wagtda ýurtda resmi taýdan işleýän ýeke-täk partiýa “demokratik” diýilýär, bu, prezidentiň we özi ýaly prezidentiň beýleki pikirdeşleriniň jemgyýetidir.
2010-njy ýylyň awgust aýynda Demirgazyk Daşoguz sebitinde geçirilen Ýaşulular geňeşinde prezident daýhan partiýasynyň hasaba alynjakdygyny aýtdy. Bu wada, 2010-njy ýylyň fewral aýynda "oppozisiýa partiýalaryny hem goşmak bilen" partiýalary döretmek baradaky çagyryşlaryndan soň we şeýle partiýalaryň "hasaba alnyp bilinjekdigini" wada berdi. Şeýle-de bolsa, hereket henizem ýerinden üýtgänok.
Näme üçin beýle bolýar? Bu soragy, umytlaryny türkmen lideriniň boş wadalaryna daýanýan daşary ýurtly ýokary derejeli işgärler käwagt berýärler. Köp partiýaly ulgamyň netijeli işlemegi üçin aşakdaky şertler zerurdyr. Birinjiden, ýurtda esasy adam hukuklary we azatlyklary hormatlanylmaly, häzirki wagtda beýle däl, diňe dissidentleri yzarlamak we repressiýalary dowam etdirmek, syýahat rejimi berkidilýär we söz azatlygy ýok. Ikinjiden, köp partiýaly ulgamyň gurulmagy, 20 ýyllyk repressiýa döwründe bütinleý diýen ýaly weýran bolan raýat jemgyýetiniň döremeginden öň bolmaly.
Bu tejribe bilen ylalaşmaýan ýolbaşçylar ýa tussag edildi, migrasiýa edildi ýa-da jemgyýetçilik çärelerine gatnaşmak islegini ýitiren derejede gorkuzyldy. Gizlinlikde işlemäge het edip bilýän az sanly aktiwist türmä düşmek gorkusyna duçar bolýar. Şeýle ýagdaýda, Berdimuhammedowyň aýdýan köp partiýaly ulgamynyň kem-kemden ýüze çykyp biljek çuňlugyndan iň bolmanda haýsydyr bir raýat jemgyýetini janlandyrmak üçin azyndan ýedi ýyl gerek bolar. Ýogsam, häkimiýetleriň gönüden-göni buýrugy bilen köp partiýaly gurluş dörediler we has erbet görnüş alarys, mysal üçin goňşy Gazagystanda, bu teatrda biriniň prezidentiň tarapdary partiýasy, beýlekisi bezeg roluny oýnaýar.
Beýleki bir tarapdan, Gurbanguly Berdimuhammedow, bar bolan türkmen rejiminiň, mysal üçin Demirgazyk Koreýadaky rejim ýaly "konserwirlenen" bolup bilmejekdigine gaty gowy düşünýär. Şeýle hem, Russiýa bilen gatnaşyklaryň monopoliýasyndan daşlaşmagyň we gatnaşyklary başga tarapa ösdürmegiň zerurdygyny bilýär, ýöne rejimiň bar bolan görnüşinde demokratik ýurtlar bilen çynlakaý gatnaşyklar barada gürleşmegiň zerurlygy ýok. Mysal üçin, soňky ýyllarda Aşgabat bilen gepleşiklerini güýçlendiren Ýewropa Bileleşigi her dürli eglişik edip biler, ýöne belli bir wagta çenli. Ýurtda hakykatdanam demokratik mehanizmler ýok bolsa, hukuklar we azatlyklar bozulsa, Günbatar bilen hyzmatdaşlykda hiç zat bolmaz. Şol sanda energiýa pudagyny goşmak bilen - bu gepleşikleriň esasy baglanyşygy.
Şonuň üçin global proseslere we gepleşiklere gatnaşmagyň zerurlygy nebite we gaza baý ýurduň liderini awtoritar rejimiň üýtgeýändigini görkezmäge mejbur edýär. Bu ýagdaýda häkimiýetleriň halkara jemgyýetçiliginiň gözüni kör edip biljek gurallary bar, bu ýagdaýda köp partiýaly ulgam döretmek üçin gural. Günbataryň galp demokratiýanyň bu häsiýetini “ýuwutmagy” we eglişik etmegi mümkin. Ynsan hukuklaryny goraýjylar we halkara toparlar üçin, biziň üçin daşarky hemme zadyň demokratik görünjek rejime ädim ätmeli däl güýçleri ynandyrmak has kynlaşar.
Wýaçeslaw Mamedow, Gollandiýa, Türkmenistan Raýat Demokratik Bileleşiginiň lideri
www.iwpr
