On bäş ýyl ozal, 2002-nji ýylyň 25-nji noýabrynda Aşgabatda prezident Saparmyrat Nyýazowy öldürmek synanyşygynda güman edilýän ýüzlerçe adamyň tussag edilmegine we soňraky repressiýalaryna sebäp bolan wakalar bolup geçdi.
BMG Baş Assambleýasy Türkmenistan barada bu waka bilen baglanyşykly resmi derňew wagtynda adam hukuklarynyň köpçülikleýin bozulmagyna uly alada bildirýän karar kabul etdi we ÝHHG “Moskwa mehanizmi” işine başlady, oňa laýyklykda ýagdaýy derňemek we garaşsyz barlag geçirmek üçin Türkmenistana ýörite hasabatçy gelmeli. Bu iş professor Emmanuel Dekusa ynanyldy.
“Türkmenistanyň Hronikasy” bu iş barada jenap Dekus bilen söhbetdeş boldy, ol nähili şertlerde işlemeli bolandygyny we bu hasabatyň halkara jemgyýetçiliginiň Türkmenistana bolan garaýşyna nähili täsir edendigi barada gürrüň berdi.
- “Çakylyk eden döwlet” hökmünde Türkmenistan hiç hili kömek bermedi we ikinji hasabatçy bellemekden ýüz öwürdi. Bu siziň işiňize nähili täsir etdi?
- Elbetde, “haýyş edilýän döwletiň” “hasabatçylar missiýasynyň” çäginde işlemek üçin “Moskwa mehanizminiň” kadalaryna laýyklykda “başga bir hasabatçy” bellemegini isleýärin. Hünärmenleriň sanawyndan aklawçylary missiýanyň üçünji agzasy hökmünde hödürlemäge taýyn boldum. Aslynda, gysga wagtyň içinde ÝHHG-nyň hasabatçysynyň mandatyny garaşsyz, gönümel we bitarap ýerine ýetirýän ýeke-täk hasabatçy bolmaly boldum. Başga bir tarapdan, ylalaşyga gelmek we soňky bellikleri ýumşatmak maksady bilen hünärmenler topary bilen köpçülikleýin we käwagt uzyn çekeleşiksiz ýeke özüm işlänime ökünýärin, beýleki tarapdan, kesgitlenen delillere we ugruny aýdyň görkezmek üçin esas hökmünde berk kanuny ulanmaga mümkinçiligim boldy.
- Size Türkmenistana girmek gadagan edildi. Türkmenistanda ýaşaýan raýatlar we / ýa-da size maglumat berýän hökümete degişli bolmadyk (HDB) guramalar türkmen häkimiýetleri tarapyndan yzarlanmalara sezewar edildi. Maglumat ýygnamagyňyzy nädip geçirdiňiz?
- Türkmenistanda bolup görmedim, ýöne Ýewropany aýlanyp, Wena, Warşawa, Ženewa we Gaagadaky ýygnaklara gatnaşdym. DGAHB-iň tehniki we lingwistik goldawy bilen, köpçüligiň hasabatynda bellenişi ýaly, işgärler we raýat jemgyýetiniň agzalary bilen, käte siziň ýaly hökümete degişli bolmadyk guramalaryň kömegi bilen köp aragatnaşykda boldum. Elmydama seresap bolmak we maglumatçylary howp astynda goýmazlyk gaty möhümdir, ýöne delilleri barlamak hem zerurdyr. Daşary ýurtda işleýän adamlarym bilen duşuşmak has ygtybarlydy, sebäbi Aşgabatdaky ÝHHG-nyň wekilhanasynyň polisiýa merkeziniň garşysynda ýerleşendigini eşidipdim ... Ýurduň taryhy we syýasaty bilen baglanyşykly ähli maglumatlary okadym. Şeýle hem, resminamalar, kitaplar, kartalar, ýazmaça görkezmeler bilen işledim we hatda resmi teleýaýlym tarapyndan geçirilen bikanun synaglar barada film gördüm. Aýdyşym ýaly, hasabat gysga wagtda taýýarlanmalydy we hasabatda Türkmenistanyň wekilleriniň gören ýekeje ýalňyşlygynyň ermeni ýaşaýjysynyň goşa raýatlygydygyna buýsanýaryn.
- Sizi 2003-nji ýylda ÝHHG-nyň ýörite hasabatçysy wezipesine bellediler, sebäbi ÝHHG-a gatnaşýan on döwletiň haýyşy boýunça “Moskwa mehanizminiň” 8-nji bendine laýyklykda adam ölçeg mehanizmi işjeňleşdirildi. Yzymyza seretseň, ýörite hasabatçynyň bellenilmegi nukdaýnazaryndan “Moskwa mehanizminiň” durmuşa geçirilmegi bu ýagdaýda täsirli çäre bolup bilermi?
- Bu kyn sorag. Türkmenistanyň halky üçinem, ÝHHG-nyň “Moskwa mehanizminiň” “gönümelligi” we netijeliligi üçin uly jogapkärçilik duýýaryn. Maglumat we gowy hyzmatlary ýygnamagyň bilelikdäki döwrebap usuly bolan ‘Moskwa mehanizmini” gapma-garşylykly ulanmak üçin köp mümkinçilikleriň bardygyna ynanýaryn. Ýöne agza döwletleriň çylşyrymly ýagdaýyň kanuny seljermesini soramagy, adam hukuklarynyň bozulmagy barada doly düşünje almagy hemişe töwekgelçiliklidir, sebäbi resmi hasabat çap edilenden soň netijelere ýetendiklerini görkezmeli we çözgütleri teklip etmeli. Adat bolşy ýaly, bu soraglary äsgermezlik edip bilmeýärler. Adam ölçeg mehanizmi işjeňleşdirilende, döwletler indiki çäreleri durmuşa geçirmegi göz öňünde tutmalydyrlar. Krizisden çykmagyň ýollaryny kesgitlemeli, täze meseleleri döretmeli däl, diňe gödek düzgün bozmalary kesgitlemeli däl, eýsem “ýol kartasyny” hem düzmeli.
- Hasabatyňyzda "25-nji noýabrdaky döwlet agdarylyşygy" barada aýdýarsyňyz. Geçen zamanlardaky bu “ynkylaby” nähili häsiýetlendirip bilersiňiz?
- Hasabat çap edilenden soň, indi mandatym ýok we bu mesele boýunça täze maglumatym ýok. Hasabatda men "agdarlyşyk" diýilýän ýagdaý barada aýtdym, sebäbi prezident Nyýazowyň töwereginde görlüp-eşidilmedik howpsuzlyk çäreleri we "dildüwşükler" toparynyň gaty professional topary bilen wakalaryň ösüşiniň "ssenarisini" çaklamak kyn. Ýöne iň esasy zat, agdarlyşyk täze syýasy arassalama tolkuny üçin bahana boldy.
- Hasabatyňyzda şeýle ýazýarsyňyz: “… 2002-nji ýylyň 25-nji noýabrynda Prezident Nyýazowyň janyna kast etmek synanyşygyndan bäri dowam edip gelýän repressiýalaryň dürli taraplary barada aýdylanda, adalat ýörelgeleriniň, esasanam bikanun tussag etmek we synaglary görkezmek ýaly uly göwrümli bozulmalar boldy. Gynamalar boýun almak üçin ulanyldy; Mundan başga-da, tussag edilenlere öz durmuşyna, şeýle hem tussaglaryň “jenaýatlaşdyrylmagy” diýlip atlandyrylýan neşe serişdelerine zor bilen sanjym edildi. “Halkyň duşmanlaryna” garşy dürli görnüşli repressiýalar başlandy ... ” Staliniň rejimine gaty meňzeýän repressiýalaryň gerimine haýran galdyňyzmy?
- Watan teleýaýlymy tarapyndan surata düşürilen bu filmde hukuk goraýjy edaralarynyň işgärleriniň käbirleriniň hormatly jemgyýetçilik işgärleriniň garry we saglyk taýdan kynçylyk çekýänlerine gödek çemeleşmesi gynandyryjy mysaldy. Ýöne meniň özümi maşgalalaryň we jemgyýetleriň köpçülikleýin jogapkärçiliginiň despotik däli we uzak wagtlap ar almak duýgusy meni has geň galdyrdy.
- Hasabatda çap edilen teklipleriň ýerine ýetirilişine gözegçilik barmydy?
- Teklipleriň ýerine ýetirilişine gözegçilik esasan ÝHHG-nyň çäginde däl-de, BMG-da geçirildi, sebäbi hasabat resmi taýdan on "gatnaşyjy döwlet" tarapyndan Adam Hukuklary Geňeşine gowşuryldy (E/CN.4/2003/G/6). Şol döwürde hasabaty tapmak gaty kyn mesele bolupdy, ýöne indi maglumat açyk wagty BMGAHÝK (Birleşen Milletler Guramasynyň Adam hukuklary boýunça ýokary komissarynyň edarasy) web sahypasynda islendik resminamany okap bilersiňiz. Az salymdan, 2003-nji ýylyň aprelinde Adam Hukuklary Geňeşi 2003/11 karary kabul etdi. Gytaklaýyn täsirli, şertnama guramasynyň gözünden we ýörite proseduralar ulgamyndan şol wagta çenli ýitip giden Türkmenistany günäkärledi we ýazgardy. Türkmenistan köp sanly halkara şertnamasyny tassyklady, ýöne ýurtdaky adam hukuklary ýagdaýynyň jemgyýetçilik gözegçiliginden gaça durmak bilen milli hasabatlary wagtynda tabşyryp bilmedi. ÝHHG-nyň hasabatynyň netijesinde Türkmenistan ýene-de bir gezek halkara gözegçiliginiň üns merkezine düşdi.
- Hasabatda çap edilen teklipler ýerine ýetirildimi?
- Men beýle pikir etmeýärin. BMG-nyň käbir işgärleri hasabatyň teklipleriniň sanawyny gaty uzyn hödürleýändigini duýdular, ýöne käbir düzgün bozmalara ünsi jemlemek we beýlekileri äsgermezlik etmek mümkin däldi, sebäbi syýasy ulgamyň özi kanunyň hökmürowanlygyny inkär etdi. BMG guramalaryna milli hasabatyny hödürlemekde Türkmenistana berilýän kömek diňe bir hakykaty bezemek bilen çäklenmän, eýsem kanuny jogapkärçiligi hem öz içine aldy. Hasabat "anyklaýyş" boldy, sebäbi BMG Ösüş Maksatnamasy we BMG-nyň beýleki guramalary häkimiýetler bilen dostlukly gatnaşyklary saklamak üçin düzgün bozmalary öz synlarynda gizlemek isledi. Umumy teklipler şu günki güne çenli öňde bolup galýar we syýasaty özgertmek üçin gözegçilik sanawy hökmünde ulanylyp bilner, sebäbi ygtyýarlyklary bölmezden we garaşsyz kazyýet, içerki bejeriş we jogapkärçiliksiz adam hukuklaryny netijeli goramak gaty kyn. 2016-njy ýylyň sentýabr aýynda täze Konstitusiýa kabul edileli bäri gynamalara we ýowuz daraşmalara resmi taýdan gadaganlyk girizildi, ýöne BMG-a goşmaça teswirnamanyň düzgünlerine laýyklykda Gynamalara garşy konwensiýa garaşsyz milli mehanizm kabul edilmezden täsirli bejeriş çäreleri netijesizdir. Türkmenistan üçin ýokarda agzalan milli we halkara mehanizmleri durmuşa geçirmek üçin Gynamalara garşy konwensiýa goşmaça teswirnamany tassyklamak ileri tutulýan ugur bolmaly.
- Türkmenistan BMG Baş Assambleýasy tarapyndan 2003 we 2004-nji ýyllarda kabul edilen iki karary ýerine ýetirip bilmedi, başgaça aýdylanda, "2002-nji ýylyň noýabr aýynda bolup geçen wakalar sebäpli adam hukuklarynyň çynlakaý bozulmagy" barada çynlakaý alada bildirýän hasabatyňyzyň teklipleriniň ýerine ýetirilişine gözegçilik edýärdi. Türkmenistan ÝHHG-nyň Ýörite hasabatçynyň hasabatyna, şeýle hem BMG-nyň soňraky kararlaryna ähmiýet bermedi. Bu, Türkmenistan ýaly awtoritar rejimleriň öňünde halkara jemgyýetçiliginiň ejizligini görkezmeýärmi?
- ÝHHG-nyň esasy güýji we esasy gowşak tarapy, ylalaşyga esaslanýan “çeýe” guramadyr. Gatnaşýan döwletler, dürli sebitlerde ÝHHG-nyň işini dowam etdirmek üçin pikir tapawudynyň zerur bolup biljekdigini kabul etmeli. ÝHHG sebitinde we Ýakyn Gündogarda täze ýaragly çaknyşyklar we täze halkara krizisler möwjeýär. Şeýle durnuksyz şertlerde durnuklylygyň binýadyna meňzeýän we terrorçylygy eksport etmeýän ýa-da ýadro ýaraglaryny ýaýratmaýan awtoritar rejimler ileri tutulýan ugur däl. Muňa garamazdan, ÝHHG "doňan dawa-jenjellere" ýa-da mysal üçin gündogar Ukrainadaky krizise gündelik gözegçilik etmekde öz netijeliligini subut etdi. Emma uzak möhletli çözgüt tapmak iki tarapdanam syýasy erk talap edýär.
BMG-nyň şertnamalaýyn gurama ulgamy tarapyndan giňişleýin ýagdaý seljermesi, jogapkärçilik we raýat jemgyýeti bilen hyzmatdaşlyk etmek has täsirli. Ähli maglumatlar Birleşen Milletler Guramasynyň Adam Hukuklary boýunça Ýokary Komissarlygynyň ofisiniň web sahypasynda resmi dillerde, ýagny rus we iňlis dillerinde çap edildi. On ýyl ozal belli bir maglumat boşlugy bardy, indi ähli maglumatlar raýat jemgyýetiniň wekilleri üçin köpçülige açyk; Jemgyýetçilik guramalar goşmaça hasabatlar berýär, raýatlar hukuklary we ygtyýarlyklary giňeltdiler. Mysal üçin, web sahypasynda Türkmenistany saýlasaňyz, iň täze milli hasabatlary, şeýle hem Gynamalara garşy komitetiň (CAT/C/TKM/CO/2) 2017-nji ýylyň ýanwar aýynda kabul eden jemleýji synlaryny tapyp bilersiňiz. Mundan başga-da, Gynamalara garşy komitet “gatnaşyjy döwletiň indiki hereketleri barada maglumat bermegini haýyş edýändigi sebäpli, 2017-nji ýylyň mart aýynda kabul edilen (CCPR/C/TKM/CO/2) 2017-nji ýylyň 7-nji dekabrynda Komitetiň aýrylmaz tussaglykda saklamak tejribesi baradaky teklipleri bilen baglanyşykly, Komitetden aýrylan ýa-da ýitirim bolan adamlaryň ykbaly we nirededigi barada maglumat berýär.” (41-nji bent).
Şeýle-de bolsa, iň täsirli hukuk guraly, Adam hukuklary komitetine Raýat we syýasy hukuklar baradaky halkara şertnama goşmaça teswirnama laýyklykda berlen aýratyn “aragatnaşyk” mehanizmidir. Türkmenistan barada jedelli pikirler köp boldy, ýöne Adam Hukuklary Komitetiniň jemleýji netijelerinde "Komitet gizlin tussag edilmek we köp sanly iş kesilen we tussag edilenleriň, şol sanda 2002-nji ýylyň noýabr aýynda öňki prezidentiň janyna kast etmek synanyşygynda aýyplanyp tussag edilenleriň ýitirim bolmagy baradaky habarlardan alada galýar. Gatnaşyjy döwletiň bu aýyplamalara jogap bermezligi we bu adamlaryň ykbaly we nirededigi barada maglumat bermezligi, şol sanda Komitet tarapyndan zor bilen ýitirim bolmagyň pidasy hökmünde ykrar edilen öňki Daşary işler ministri Boris Şyhmyradow (seret: CCPR / C / 112 / D / 2069/2011) "(16-njy bent) üçin gynanýar. Bu mowzukda Adam hukuklary komiteti bu maslahatyň ýylyň dowamynda ýerine ýetirilişine gözegçilik edýär.
Mundan başga-da, ýörite hasabatçylar din azatlygy ýa-da adam hukuklary, esassyz tussag etmek boýunça iş topary ýa-da Türkmenistanda on bäş ýyllyk kazyýet işi bilen baglanyşykly mejbury ýa-da meýletin ýitirim bolmak boýunça iş topary ýaly ýörite işler boýunça ynsanperwerlik ýüz tutmalary ýaly mowzuklaryň üstünde işleýärler. Indi her kim ÝHHG üçin hasabatymy ýazanymda “hiç kimiň ýurdy” bolmadyk ýurtdaky adam hukuklary ýagdaýy barada doly we iň täze maglumatlary alyp biler.
Prezident Nyýazowyň janyna kast etmek synanyşygyndan soň türme tussaglygyna höküm edilen 100 töweregi adam näbelli ýagdaýda ýitirim boldy we olar hakda henizem habar ýok. Olaryň ykbaly barada maglumatyňyz barmy? Garyndaşlary bilen aragatnaşyk sakladyňyzmy ýa-da aragatnaşyk saklaýarsyňyzmy?
- Mejbury ýitirim bolmak baradaky komitetdäki täze wezipämde, aklawçy ýa-da maşgalalary bilen aragatnaşyk saklamazdan, aragatnaşykda saklanýan tussaglaryň ykbaly barada has köp alada edýärin. Tussaglaryň garyndaşlary muny zor bilen ýitirmek meselesi hökmünde häsiýetlendirip boljak rehimsiz çemeleşme diýip düşündirýärler. Zor bilen ýitirim bolmaga garşy halkara konwensiýasynyň 17-nji maddasynda "hiç kim gizlin tussag edilmez" diýilýär we kanuny gorag mehanizmleriniň doly toplumy göz öňünde tutulýar. Mälim bolşy ýaly, zor bilen ýitirim bolmak “üznüksiz jenaýat” bolup, pidalaryň adalata, hakykata we öwezini dolmaga hukugy bar. Adam hukuklary komitetiniň kazyýet işi, şeýle hem iki iş toparynyň kararlary gaty möhüm ädimdir. Emma bu gezek döwlet maglumat bermeli boldy. Gynamalara garşy komitet Adam hukuklary komitetiniň ugruny paýlaşýar: “Komitet bu baradaky habarlaryň gelmegini dowam etdirmekden alada galýar diýlip çaklanylýar, Konwensiýa gatnaşyjy döwletde 90 adam uzak wagtlap üznüksiz tussaglykda saklanýar, bu bolsa mejbury ýitirim bolmagyna we konwensiýanyň bozulmagyna sebäp bolýar. Aýratynam, gatnaşyjy döwletiň Boris we Konstantin Şyhmyradowlaryň, Batyr Berdiýewiň we Rüstem Jumaýewiň nirededigi barada komitetine habar bermezligi, şeýle hem noýabr aýynda öňki prezidentiň janyna kast etmek synanyşygy bilen baglanyşykly günäkärlenen başga-da birnäçe adam hakynda aladalanýar.” (9-njy bent). Jemgyýetçilik guramalaryň işi we garyndaşlarynyň yhlasy netijesinde pidalaryň atlary şertnama guramalar tarapyndan getirilýär we halkara jemgyýetçiligine mälimdir. Düzgünleri klassifikasiýa meselesinde ýagdaýa we kanuny yzygiderlilige gözegçilik etmekde bu yzygiderliligi saklamak örän möhümdir.
Aýdyşym ýaly, indi ýagdaýa gözegçilik etmek üçin ÝHHG-nyň mandaty ýok, ýöne adam nukdaýnazaryndan, ýitirim bolanlaryň pidalarynyň ýagdaýy meni aladalandyrýar we Türkmenistanda adam hukuklary ýagdaýy gowulaşdyrmak üçin mümkin bolan ähli zady etmegi öz borjum hasaplaýaryn. Türkmenistan, ähli adamlary mejbury ýitirim bolmakdan goramak boýunça halkara konwensiýasyny tassyklar diýip umyt edýärin, jenap Şyhmyradowyň Daşary işler ministri bolan döwründe Türkmenistan, raýat we syýasy hukuklar baradaky halkara şertnama we teswirnamalary ýaly esasy ähliumumy gurallary tassyklandygyny hut şu wagt ýatda saklaýaryn, bu bolsa häzirki wagtda adam hukuklaryny goldamak üçin esas döredýär. Bu geljekde 2006-njy ýyldaky konwensiýany tassyklamak üçin güýçli signal iberip biler.
- Türkmeniň Adam Hukuklary Başlangyjynyň 2017-nji ýylyň mart aýynda çap eden hasabatyna görä, Türkmenistanyň ozalky Daşary işler ministri Boris Şyhmyradow we prezident Nyýazowyň janyna kast etmek synanyşygy bilen baglanyşykly tussag edilen birnäçe adam, tassyklanmadyk habarlara görä, 2003-nji ýylyň aprelinden 2005-nji ýylyň noýabr aýyna çenli meşhur BL-T / 5 türmesinde jezalandyrylypdyr. 2008-nji ýylda türme ýykyldy, şonuň üçin ähli subutnamalar ýok edildi. Boris Şyhmyradowyň we beýleki adamlaryň ykbalyny henizem yzarlaýarsyňyzmy?
“Mende anyk maglumat ýok, ýöne bütin dünýäde garyndaşlary ýakynlarynyň diridigine umyt bilen ýaşaýarlar. Halkara konwensiýanyň 24-nji maddasynyň 6-njy bendinde "ýitirim bolan adamyň ykbaly doly anyklanýança, ölümi çak edilmezden, ykbaly näbelli adamlaryň we olaryň garyndaşlarynyň kanuny ýagdaýy bilen baglanyşykly esasanam sosial gorag, maliýe meseleleri, maşgala hukugy we emläk hukuklary ýaly ugurlarda derňewleri dowam etdirmegiň zerurlygy nygtalýar". Gizlin tussag etmegiň özi bikanun we öz maşgalalaryna ömürlik sürgün ýaly duýup bilýän tussaglar üçin "raýat ölümi" bolup biler. Ölüm jezasyny ýatyrandygy üçin hemişe öwülýän ýurt üçin bu has gülkünç.
- Adam hukuklary we kanunyň hökmürowanlygy nukdaýnazaryndan, Türkmenistanyň 2017-nji ýylda ÝHHG-da henizem “gara deşik” bolandygyny aýdyp bolarmy?
“Häzirki wagtda halkara guramalarynyň bu ýagdaýa çynlakaý gözegçilik edýändigine ynanýaryn. Aýdyşym ýaly, bu gün ýagdaý barada doly maglumat we köp sanly maglumat çeşmesine elýeterlilik bar. Sorag, häkimiýetleriň BMG ulgam guramalary bilen “gönümel gepleşik” gurmak we jemleýji synlamalary izolýasiýa we ýigrençden gaça durmagyň ýoly hökmünde ak ýürekden öwrenmek baradaky syýasy erkidir. Emma, ahyrky netijede, adam hukuklary özgertmeleri beýleki ýurtlaryň hatyrasyna däl-de, eýsem öz halkynyň hatyrasyna, raýat azatlyklary we kanuny kepillikleri bolan açyk we dinamik jemgyýetiň ösüşi üçin esassyz tussag etmek ýa-da korrupsiýa gorky kölegesi bolmazdan amala aşyrylmalydyr. Bu, Türkmenistan we beýleki ýurtlar üçin dogry. On bäş ýyl ozal bolşy ýaly, Türkmenistanyň halky üçinem tüýs ýürekden arzuw edýärin. Häzirki wagtda has köp aç-açanlyk we maglumat bar. Propaganda we senzura garşy çykýan täze metbugaty ulanmak bilen medeni öwrülişik. Raýatlar, dünýäniň çetinde ýaşaýanlaryň ýatdan çykarylmandygyny bilmelidirler. Halkara söwda we täze tehnologiýalar döwründe adamlar we jemgyýetler barha baglanyşýarlar. Raýat jemgyýetiniň we garaşsyz milli guramalaryň işjeň gatnaşmagy bilen ähliumumy adam hukuklary, bütin dünýädäki raýatlar üçin birleşdiriji pikire öwrüler.
Genrietta Şröder tarapyndan ýazga alyndy.
Çeşme : Türkmenistanyň Hronikasy
