Türkmenbaşynyň ýurdunda güýz möwsümi başlaýar, bu diňe bir göze ýakymly bolman, eýsem ak altyn - pagta ýygmagyň wagtydyr. Maglumatlardan görnüşi ýaly, Türkmenistanyň pagta meýdanlaryndaky ýagdaý indi gaty erbet. 8-nji oktýabrda ýurtda 2,2 million tonna meýilnama garşy 700 müň tonnadan az çig pagta hasyly ýygnaldy. Mundan başga-da, ýygnanan pagta geçen ýylyň degişli döwri bilen deňeşdirilende 100 müň tonna köpdi, ýöne gündelik ösüş artýar we eýýäm geçen ýylky derejeden 9,5 müň tonna aşak düşdi ýa-da kesgitlenen meýilnamanyň 0,43% -ine deň boldy.
Ähli welaýatlardan iň erbet ýagdaý Günbatar Balkan welaýatynda. Oktýabryň yssy, güneşli günlerine garamazdan, bu ýerde günde 100 tonnadan az ýygnalýar we ýygnan ähli pagta meýilleşdirilen mukdaryň diňe ondan bir bölegidir.
Demirgazykda Daşoguz welaýatyndada işler öwerlikli däldi. Häkim Aganyýaz Akyýew ýakynda Türkmenistanyň garaşsyzlygynyň indiki ýyl dönümine, ýagny 27-nji oktýabrda Daşoguz pagta öndürijileriniň 615 müň tonna pagta meýilnamany ýerine ýetirjekdigini we wada berlenini ýygnajakdygyny aç-açan ynandyrdy. Şeýle-de bolsa, Daşoguz welaýatynda Saparmyrat Nyýazowy garşylamak dabarasyna gatnaşanlaryň hemmesi, häkimiň özi we prezident häkimiň ýalan sözleýändigine düşündiler. Şeýle-de bolsa, häzirki Türkmenistanyň tutuş durmuşynyň üýtgewsiz häsiýetine öwrülen ýalanlar, bu gezek hemmeler kanagatlanmak we düşünmek bilen kabul etdi. Şeýlelik bilen, Türkmenistanda pagta hasyly dowam edýär. Şeýle-de bolsa, pagta ýygnamak meýilnamasynyň ýene bir gezek şowsuz boljakdygyny öňe sürmek mümkin.
Näme boldy, näme üçin her güýzde, Serdaryň aýdyşy ýaly, jüýjeleri sanamak möwsümi başlanda we eýýäm adaty ministrler-kabinetlere “bäbek uran ýaly” käýinmek, ýagny, häkimler we oba hojalygynyň önümçiligine zerurlyklary üpjün etmek üçin döredilen desgalaryň ýolbaşçylary, we şol bir wagtyň özünde käbirleri wezipelerinden hemişelik mahrum bolýarlar, hem-de beýlekiler bilen deňeşdirilende aňsat düşendigi üçin Gudraty güýçlä sag bolsun aýdýalar we beýlekiler bilen baglanyşykly “TOPUL” buýrugy hukuk goraýjy edaralara berilýär we soňra - salam, “Asman kapasada” - näme üçin ýyl-ýyldan hiç zat üýtgemeýär, ýöne erbetleşýär. Bu ýerde many nirede?
Aslynda bu gaty ýönekeý. Kärendeçi pagta ösdürip ýetişdirýänleriň ilkinji we esasy meselesi, döwletiň öndürýän çig pagtasyny gülkünç arzan bahadan satyn almagy - bir tonna 1 million manat. Gara bazar nyrhynda (resmi nyrh köpçülige elýeterli däl), bary-ýogy 40 dollar. Şeýlelik bilen, bir ýylda 1 gektar ösdürip ýetişdiren daýhan ýurduň topragynda we howa şertlerinde iň ýokary hasyl 40 sentner ýa-da 4 tonna, bary-ýogy 160 dollar gazanar.
Bu türkmen daýhanyň jemi girdejisi. Eline has az alar, sebäbi girdejisiniň bir bölegi tohumlary, dökünleri, ýangyç, traktorlary we zawody goramak gullugynyň beýleki hyzmatlarynyň bahasynyň 50% -ini tölemäge gidýär. Çykdajylaryň galan ýarysyny döwlet öz üstüne alýar.
Bu artykmaçlyklar kime gerek, ýurduň demirgazygyndaky uzak bir obanyň kärendeçisi Kerimberdy S. soraýar? - Türkmenbaşydan başga hiç kime, ol hem öwünmek üçin. Başga bir ýurtda daýhanlaryň türkmen daýhanlary ýaly artykmaçlyklarynyň ýokdugyny her pursatda nygtamak isleýär. Ideologlar, prezidentiň gözegçiligindäki metbugaty ulanyp, oda ýangyç goşýarlar we oba hojalygyndaky özgertmeleri mümkin boldugyça öwýärler. Diňe biziň üçin, ýönekeý daýhanlara, bu özgertmeleriň peýdasy näme ?! Her ýyl pagta ekýäris, ekin meýdanlarynda köp işleýäris we güýz gelýär we ýene-de döwlete bergili bolup galýarys. Obamyzdaky daýhanlaryň köpüsi pagta ösdürip ýetişdirmekden ýüz öwürýärler we kimdir biri bu hasyly ösdürip ýetişdirse, bu diňe mallaryny ekin meýdançasynda bakmak üçin bolýar.
Kerimberdy-aga diňe buzuň ujuna degdi. Emma göze görünmeýän komponentler hem bar. Şolardan biri meýdanlaryň ekişidir. Daýhan birleşikleriniň we sebitdäki häkimlikleriň başlyklary pagta meýilnamasyny ýerine ýetirip bilmeseňiz, prezidentden käýinç aljakdygyny bilýärler, iň erbet ýagdaýda öz wezipäňiz bilen hoşlaşarsyňyz; ýöne däne meýilnamasyny ýerine ýetirip bilmänligiňiz üçin diňe oturgyjyňyzy ýitirip bilmersiňiz, has erbet tarapy, erkinligiňizi hem ýitirip bilersiňiz. Bugdaý islegi şeýle bir gaty welin, ýerli işgärler bugdaý satyn almakda islenýän 100% -e ýetmek üçin çeňňek ýa-da egri bilen synanyşýarlar. Maryda we Ahal welaýatlarynda we beýlekilerde ýiten gallany atlandyrmagy öwrendiler. Daşoguzda we Lebapda pagta meýdany azaldyp, däne meýdanlaryny köpeldýärler we şeýlelik bilen prezidentiň gazabynyň öňüni almaga synanyşýarlar. Serdarabat etrabynyň häkimliginiň wekili, adynyň aýdylmazlygy şerti bilen diňe öz sebitlerinde pagta ýetmezçiliginiň bir ýarym müň gektar, beýlekilerde bolsa has-da köpdügini aýtdy.
Aýdyşlary ýaly, näçe ekseň, şonça orarsyň ... Türkmenbaşy halaýan sanlaryny alyp, öz patyşalygynda islendik meýilnama düzýär. Häkimler we daýhanlaryň özleri, her ýyl möwsümiň dowamynda mümkin bolmadyk meseläniň goýulýandygyny bilip, mümkin boldugyça her hili synanyşyp başlaýarlar, ýaşaýyş üçin lideriň alyp barýan kynçylyklaryndan çykalga gözleýärler. Şonuň üçin käbir ýolbaşçylar özlerinden öňkileriň ykbalyny ýada salýarlar we pagta hasylynyň ahyryna çenli şol bir zadyň garaşýandygyny çaklaýarlar, özleri üçin işleýärler - uly para alýarlar, köşk görnüşinde jaý gurýarlar, ýer bölekleri we pozisiýalary satýarlar we şady-horramlyga düşýärler.
Taryhdan gyzykly maglumatlary getirip bolar, mysal üçin, iň yzagalak sebit bolan Daşoguz welaýatynyň häkimleriniň bellenilmegi we işden aýrylmagy. Häzirki wagtda soňky 6-7 ýylyň dowamynda welaýata ýolbaşçylyk eden dört häkim türmede. Olaryň hemmesi 20 ýyldan 25 ýyla çenli azatlykdan mahrum edildi.
Haçan-da meýilnamalar durmuşa geçirilmeýän bolsa we olary durmuşa geçirmegiň şertleri hemmeler üçin ägirt uly bolsa, onda aldaw we ýazgylar öňe çykýar. Mysal üçin, sebitde bölünip berlen meýdanyň ýarysy-da ekilmedi, ýöne ýokardakylara hasabat iberilýär - olar wagtynda ekilip bolundy. Bu ýyl daýhanlar öz ýerleri üçin mineral dökünleriň iň pes dozasyny hem alyp bilmediler, gazet sahypalaryndan we telewizor ekranlaryndan daýhanlara hiç zat gerek däl, hemme zat bar: dökünler we täze Amerikan traktorlary we borçlaryňyzy ýerine ýetirmäge bolan garaýşy birleşdirýär.
Geçen ýyldan bäri döwlet bilen pagta daýhanlarynyň arasyndaky gatnaşyklarda üýtgeşmeler girizildi. Indi olaryň pikiriçe, daýhanlar hasylynyň bary-ýogy 30% -ini döwlete berýär, galan 70% -i daşary ýurtly alyjylara daşary ýurt walýutasyna özbaşdak satyp biler, ýöne bir şert bilen - diňe Türkmenistanyň Döwlet haryt we çig mal biržasy arkaly. Bu mehanizm, heniz işlemäge başlamanka eýýäm näsazlyk döräp başlady. Daýhanlaryň zähmetiniň miwelerinde aýlanyp ýörenler gaty köp welin, pagta öndürijiniň özüne, öňki ýyllardaky ýaly, hiç zat galmady. Türkmenpagta döwlet konserniniň pagta zawodlary, gaýtadan işlemek üçin çig pagtany kabul etmek tapgyrynda, sowatsyz pagta öndürijileri nädogry, pagta çyglylygy we hapalygy üçin her dürli arzanladyş bilen aldamakçy bolýar. Soň bolsa, pagtany arassalap, pagta tohumyny alansoň, Azyk senagaty birleşigi daýhany aldamakçy bolýarlar. “Turkmenobahyzmat” paýdarlar jemgyýetiniň traktor sürüjileri hem özlerini ýitirmeýärler: eger daýhan ýerine ýetirilen iş üçin ýazmaça barlagdan başga-da dizel ýagynyň bahasyny tölemese ýa-da başga bir usul bilen maşyn operatoryna minnetdarlyk bildirmese, soň bolmalysy ýaly meýdany 30-40 sm, çuňlugy bolsa 10-13 sm sürmez.
Türkmen pagta ösdürip ýetişdirijileriň ýokarsynda we töwereginde ýeterlik ymtynýanlar bar. OHPJ (oba hojalygynyň paýdarlar jemgyýeti) atly bir gurluş, her sebitde we her bir aýlawda döredildi. Daýhanlar girdejileriniň bir bölegini bu býurokratik enjamyň hyzmatyna goşant goşmaga mejbur bolýarlar.
Dogrusyny aýtsak, Türkmenistanda iki sany üstünlikli hereket edýän bilelikdäki kärhananyň bardygyny belläp geçýäris - Ahal welaýatynda Myratberdi Sopyýewiň adyny göterýän we Daşoguzda Sadulla Rozmetowyň adyny göterýän birleşikler. Iki birleşigiň adyny göterýän adamlar şu güne çenli fermalarynyň başynda. Myratberda bilen Sadullanyň ikisinde-de ýurduň ähli daýhanlary üçin mahsus bolan pagta pudagynda birmeňzeş problema ýok. Ýöne bu ýerde esasy zat, ýaşulylaryň ikisi-de Türkmenistanyň Gahrymanlary we diňe bir welaýatlarda däl, eýsem ýurtda-da gaty täsirli adamlar. Olara şol bir welaýat häkimlikleriň rugsat berilmeýän zadyny etmäge, ýagny ykdysady meselelerini çözmekde göni prezident bilen habarlaşmaga rugsat berilýär. Soňkular, Türkmenbaşynyň şahsyýetinde Hudaýyň iberýän zatlaryndan razy bolmaly. Ahal we Daşoguz welaýatlarynda ýerleşýän iki sany özbaşdak öz-özüňi dolandyryş etrabynyň pagta öndürijileriniň üstünlikli alyp barýan işleri, bu öz-özüňi dolandyryş etraplarynyň başda prezident tarapyndan göreldeli fermalar hökmünde kabul edilendigi bilen baglanyşykly. Şonuň üçin bu fermalar üçin peýdalar, artykmaçlyklar we göreldeler bar.
Birnäçe nesillerden bäri Sakarçäge etrabyndan daýhan Aşyrberdi Gulow (familiýasy üýtgedildi), ilkinji ädim tohumlaryň we beýleki hyzmatlaryň bahasy tölenende ýeňillikler diýilýän zady ýatyrmak we 10 million manat türkmen pagta üçin adaty satyn alyş bahasyny kesgitlemekdir we bu pikir bilen ylalaşman bolmaz. Daýhanlardan bir tonna pagta 40 dollara satyn alýarka, döwlet henizem şol bir tonna süýümi daşary ýurtlulara 1200 dollardan (orta süýümli görnüş), 1600 dollara (inçe süýümli görnüş) satýardy.
Mariýa Potapowa (Aşgabat).
Žurnal-Oazis
