Ynsan hukuklaryny goraýjylar we jurnalistler türkmen türmelerinde yzsyz ýitdiler.

“Hiç kim Türkmenbaşa basyş etmäge het edip bilmeýär. Bu, Türkmenistanyň ýeterlik uly gaz ätiýaçlygynyň bolmagy bilen baglanyşykly bolup biler.”

Amnesty International we “Serhetsiz habarçylar” ýaly birnäçe täsirli halkara adam hukuklary guramasy Türkmenistanda Azatlyk Radiosynyň habarçysy Ogulsapar Myradowanyň we iki sany türkmen hukuk goraýjy aktiwistiniň tussag edilmegine alada bildirdi. Tussaglarda psihotrop maddalaryň (bir aý öň tussag edilipdi) olary "ters hereketleri" boýun almaga mejbur etmek üçin ulanylýandygyna ynanmaga esas bar.

Adam hukuklary boýunça Türkmen Helsinki gaznasynyň başlygy Tajigül Begmedowa we adatdan daşary ýagdaýlardaky jurnalistika merkeziniň başlygy Oleg Panfilow "Azatlyk" radiosyna beren interwýusynda Türkmenistandaky adam hukuklary ýagdaýy barada çykyş etdi.

Täjigül Begmedowa: Türkmenistanda ýekeje adam hukuklary guramasy ýok we bu guramany döretmek mümkinçiligi ýok. Türkmenistanyň konstitusiýasyna laýyklykda muňa rugsat berilse-de, hasaba alynmagyna synanyşýan aktiwistler üçin aslynda gadagan.

- Bolgariýadan nähili işleýärsiňiz, Türkmenistandaky adam hukuklary ýagdaýyna nähili gözegçilik edýärsiňiz?

T.B: Türkmen Helsinki gaznasynyň agzalarynyň üsti bilen, aktiwistleriň we raýatlyk ýagdaýyna düşünýän we biziň bilen habarlaşmaga synanyşýan adamlaryň üsti bilen. Dalaşgärler köp, ýöne mümkinçilikler gaty çäklidir.

- Näme üçin türkmenbaşynyň ýurduňyzdaky basgyjy orny mümkin boldy? Ýurduň şeýle agyr diktatorlyk ýükü astyna düşendigi nädip boldy?

T.B: Türkmen halky örän parahatçylykly, türkmenbaşy bu pursatdan peýdalandy. Ikinji sebäp, bu rejime çydamly bolmaga synanyşan halkara guramalarynyň barlyşyk pozisiýasy we [Saparmyrat] Nyýazow bu pursatdan peýdalandy.

- Ol nurbatlary berkitmegi dowam etdirýärmi ýa-da hemme zat eýýäm berkidilensoň, bu rejim repressiýalary güýçlendirmek üçin mundan beýläk hereket edip bilmeýärmi?

T.B: Iň soňky waka, nurbatlary berkitmegi dowam etdirýär diýilýär. 19-njy iýunda jurnalist we iki aktiwist tussag edildi. Bir hepde soň jurnalistiň ýene üç çagasy tussag edildi. Jemi ýedi adam tussag edildi, bu adam hukuklarynyň gödek bozulmagy we başgaça pikirlenýänleriň yzarlanmagy.

- Näme üçin tussag edildiler?

T.B: Häkimiýetleriň islegine boýun egmäge het edip, ýumşaklyk bilen aýdanyňda, meselem, Azatlyk radiosy ýa-da döwlete degişli bolmadyk beýleki maglumat hyzmatlary bilen aragatnaşyk saklamagy maslahat bermeýär. Adam hukuklaryny goraýjylar bilen aragatnaşyk saklamak maslahat berilmeýär - ýene-de bir gezek aýdýaryn.

- Türkmenistanda gözenegiň aňyrsyna düşmezlik üçin näme edip bolmaz we näme edip bolar?

T.B: Öňler şahsyýet kultyny wasp edip, soňra ýaşamaga dowam edersiňiz. Emma munuň hem peýdasy degmedi. Soňky birnäçe mysal bar, otaglarynda türkmenbaşynyň portretlerini asýan rejime iň wepaly adamlar türmä iberildi. Bulara korrupsiýa hadysalary diýilýär. Türkmenistanda adalatly kazyýet işi bolmansoň, bu korrupsiýa işleriniň häkimiýetleriň razylygy bilen edilmändigine doly göz ýetirip bilmeris.

- Halkara guramalarynyň pozisiýasyna nägileligiňizi aýtdyňyz. Elbetde, türkmenbaşa basyş edip biljek dürli daşary ýurt hökümetlerine garşy şikaýatlaryňyz bar. Esasy salgylaryňyz kim - Moskwa, Waşington, Ýewropa Bileleşigi?

T.B. Gaz şertnamasy we ş.m.

- Pragmatizme esaslanýan häzirki syýasy dünýäde munuň mümkindigini hakykatdanam pikir edýärsiňizmi? Wladimir Putin Türkmenbaşyny tankytlar diýeliňmi?

T.B: Ýok, beýle pikir etmeýäris. Emma biz muny çagyrýarys, bu täsir mehanizmlerinden biridir. Türkmenistanyň içinde, raýat jemgyýetiniň özi, ilatyň özi hiç kimiň kümüş tabakda erkinlik ýa-da demokratik gymmatlyklar getirmejekdigine düşünmeli.

Ekstremal ýagdaýlardaky jurnalistika merkeziniň başlygy Oleg Panfilow, Türkmenistanda bolup geçýän wakalar barada obýektiw maglumat almak mümkinçiliginiň gaty çäklidigini aýtdy.

Oleg Panfilow: Türkmenistanda özbaşdak işläp biljek çeşmeler ýok diýen ýaly. "Azatlyk" radiosynyň türkmen gullugy üçin maglumat ýygnaýan bir topar setirler we uly howp astynda daşary ýurt agentlikleri, esasanam Reýter, Fransiýa-Presse üçin işleýänler bar. Türkmenistanyň çäginde erkin işleýän başga çeşmeleriň bolmagy mümkin däl. Bu ýurtda, Türkmenistan garaşsyz ýurt bolanyndan derrew diýen ýaly çäklendirmeler girizildi. Muňa garamazdan ýöne ýurduň konstitusiýasynda söz azatlygyny yglan edýän bir makala bar, ýerli metbugatyň hemmesi diýen ýaly berk gözegçilik astynda. Logotipleriniň aşagyndaky ähli teleýaýlymlarda birmeňzeş ýazgy bar: "Dörediji Türkmenbaşy" we ol ýerde garaşsyz metbugat hakda gürleşmek mümkin däl. Mundan başga-da, daşary ýurt habar beriş serişdeleri üçin maglumat iberýän jurnalistler tussag edilende, türmä basylanda we yzarlananda jurnalistleriň hukuklarynyň bozulmagynyň köp faktlarynda görýäris.

- Şeýle ýagdaýda näme etmeli? Ekstremal ýagdaýlarda jurnalistika merkeziňiz näme edip biler?

O.P: Türkmenistanyň çäginde jurnalistlerde bolup geçýän wakalaryň azyndan diýen ýaly maglumatlary alýarys. Ýöne bize maglumat berýän adamlar, adatça, gizlin işleýärler, adyny hiç haçan aýtmaýarys. Belki, (Bolgariýada hasaba alnan Türkmen Helsinki gaznasy ýaly) ol ýerde bolup geçýän wakalar barada maglumat berýän ýeke-täk guramadyrys. Ýagdaýy üýtgedip bilmeris, sebäbi Türkmenistan gaty geň ýagdaýda. Bir tarapdan, bu ýurt, BMG ýaly, ÝHHG-nyň agzasy, bu ýurtda daşary ýurtlaryň ilçihanalary işleýär, ýöne hiç kim Türkmenbaşa basyş etmäge het edip bilmeýär, sebäbi Türkmenistanda belli bir rol geosyýasy dünýä bar. Munuň sebäbi, Türkmenistanyň ýeterlik uly gaz gorunyň bolmagy we bu ýurduň syýasy gyzyklanmalardan has köp ykdysady bolmagy bilen baglanyşyklydyr.

Andreý Şary.

Azatlyk radiosy.