Geroin, bikanun ýarag söwdasy we Talyban Türkmenistana howp salýar. Aşgabat, Türkmenistan. Bir seretseň, Türkmenistan ukuda bir patyşalykdyr. Bu ştatyň paýtagty Aşgabat, gadymy köçeleri we täze gurlan binalary bilen arwah şäheri ýaly asuda. Sansyz aýallaryň süpürgeleri bilen yzygiderli süpürýändigi sebäpli şäheriň köçeleri arassa öwüsýär. Şeýle-de bolsa, bu diwaryň aňyrsynda tupan döreýär.
Türkmenistan bilen goňşy ýurtlar aýratyn edepli hereketleri bilen tapawutlanmaýar. Türkmenistanyň Owganystan, Eýran we Özbegistan bilen uzak araçäkleri bar. Günbatarly diplomatlaryň biri bu ýagdaýy şeýle suratlandyrýar: "Bizi ýylanlar, leňňeçler we Talyban gurşap alýar".
Bu ýagdaý, iň bolmanda gysga möhletde, bu ýurda neşe gaçakçylygynyň akymyny duruzmak maksady bilen Türkmenistanda birnäçe serhet postlaryny ýuwaşlyk bilen gurýan ABŞ tarapyndan ünsden düşmedi. Eýran bilen serhetdäki şeýle serhet posty 2006-njy ýylda, Owganystan bilen - 2007-nji ýylda we Özbegistan bilen şu ýylyň oktýabr aýynyň ahyrynda açyldy. Şeýle azyndan ýene iki postuň gurluşygy meýilleşdirilýär.
Bu gaty duýgur mesele. Resmi resminamalarda Türkmenistan hemişelik bitaraplygy bolan garaşsyz döwlet hökmünde bellendi. Amerikalylara goňşy Owganystanda dowam edýän harby operasiýalara hyzmat etmek üçin şol ýerde harby bazany döretmäge mümkinçilik bermeýän bitaraplyk bu ýurduň daşary syýasatynyň esasyna öwrüldi we Sowet Soýuzy dargansoň gysga wagtyň içinde Russiýanyň harby bazasy ýapyldy.
Şeýle-de bolsa, Türkmenistanyň durnuklylygyna abanýan howplar boş sözler däl. Türkmenistanyň içindäki çeşmelere görä, neşe serişdeleri ýurduň içinde we serhetlerinden erkin hereket edýär. Neşe serişdeleri bilen birlikde beýleki güýçler - ýarag söwdagärleri, yslam fundamentalistleri we Talybanlar gelýär.
Türkmenistan esasan musulman döwleti, emma azlygy emele getirýän we özüni prawoslaw hristian hasaplaýan ruslar hem bar. Häzirki wagtda Yslam döwlet tarapyndan özleşdirildi, ýöne iman kanunlaryna berk boýun egmek beýle giň ýaýranok.
2006-njy ýylda ölmezinden birnäçe ýyl öň, üýtgeşik diktator we ilkinji post-sowet prezidenti Türkmenbaşy paýtagtyň eteginde bir etrapçada ullakan metjit gurdy. Diwarlary Gurhandan getirilen sözlerden başga-da öňki prezidentiň öz sözleri bilen bezelipdir. Beýleki musulman ýurtlarynda bu ýakynlyga ybadathana töhmet atmak diýilýär.
Post-Sowet şahsyýetini döretmekde Türkmenistan berk milletçilik ýoluny saýlady. Bu ýurtda keseki hasaplanýan zatlaryň hemmesi - opera, balet, sirk gadagan. Türkmenistanyň häzirki prezidenti Gurbanguly Berdimuhammedow bu syýasaty birneme gowşatdy, ýöne çagalary mekdepde adaty eşik geýmäge mejbur etmek ýaly milletçiligi güýçlendirmegiň beýleki görnüşlerini goldap başlady. "Eger öz ideologiýasyny döredip bilmeseler, onda haýsy ideologiýanyň onuň ornuny tutjakdygyny bilýäris" -diýdi günbatarly bir diplomat.
Türkmenistanyň durnukly durnuklylygy prezidentiň awtokratik dolandyryşyna esaslanýar we ilat köplenç häzirki ýagdaý bilen kanagatlanýar, her kim möhüm hökümet kömegini alýar. Resmi taýdan işsizlik 5 göterim. Halkara guramalar, türkmenleriň özleri hem munuň takmynan 50 göterimdigine ynanýarlar. “Iş tapmak gaty kyn” -diýip, bikanun transport bilen meşgullanýan sürüjini boýun alýar. “Emma Özbegistanda bu has erbet. Hemme zat gymmat.”
Türkmenistan barada-da beýle zat aýdyp bolmaz. Esasy hyzmatlar - suw, ýyladyş üçin gaz - hemmesi mugt. Bugdaý bellenilen bahalarda satylýar. Her bir raýat aýda belli bir mukdarda elektrik we benzin alýar, olaryň bahasy bolsa gaty pes. Iş tapmagy başaran türkmenler aýda ortaça 200-300 dollar gazanýarlar. Günbataryň başga bir diplomaty: "Olara ýaşamak üçin bu pul gerek däl, sebäbi bu ýerde köp zat mugt" -diýip başga bir günbatarly diplomat belleýär. - “Ähli düzgünleri berjaý etseňiz, rejimden, prezidentden zeýrenmeseňiz, onda hemme zat gowy bolar.”
Käbir türkmenler munuň bilen ylalaşmaýarlar. Iň geň galdyryjy tassyklamasy 2008-nji ýylyň sentýabr aýyndaky waka bolupdy, ýöne bu waka hökümetiň berk gözegçiligi astyndaky we daşary ýurt habar beriş serişdeleri bilen hyzmatdaşlygy ret edýän ýerli metbugatda habar berilmedi. Bir ýyldan soňam bolsa köp zat düşnüksiz bolup galýar.
Öň aýdyp boljak zat, öňki howpsuzlyk güýçleriniň bir topary - käbirleri neşe söwdasy diýip hasaplaýarlar, käbirleri ýerli metjidiň aktiwistleri diýip hasaplaýarlar - Aşgabadyň asuda etrapçasynda taşlanan alkogolsyz içgiler zawodyny ele geçirdiler. Olaryň ygtyýarynda howpsuzlyk güýçlerini birnäçe sagat uzakda saklamaga mümkinçilik berýän pulemýotlar we granatlar bardy (dürli çaklamalara görä 18 sagatdan üç güne çenli). Soň atyşyk boldy. Hökümet tanklar ýerleşdirdi. Hüjümiň netijesinde bu toparyň ähli agzalary öldürildi, 50 howpsuzlyk işgäri hem öldi. Raýatlaryna gözegçilik etmek üçin giň içaly ulgamy bolan bu birneme asuda ýurt üçin görlüp-eşidilmedik waka boldy.
Käbir türkmenleriň pikiriçe, bu gabaw erkinligi basýan we şol bir wagtyň özünde energiýa çeşmelerini satmakdan uly girdeji alýan döwlete garşy çykmagyň ýeke-täk mysaly hökmünde rowaýat statusa eýe boldy, ýöne bu serişdeler ilatyň aglaba bölegine ýetip bilmeýär. "Ol gahryman" diýip, Aşgabatda ýaşaýan 24 ýaşly ýaşaýjy gozgalaňçy toparyň ýolbaşçysyna ünsi çekip: "Hemmeler oňa goldaw berdi. Şol wagtlar goňşularymyz bilen bilelikde:" Näme etmeli? diýip pikir etdik. Her kim şeýle eden bolsa, köçelere çykardyk, ýöne hiç kim het edip bilmedi ".
Bar bolan rejimiň iň gorkýan zady şu. Synçylaryň köpüsi Berdimuhammedowyň döwründe gazanylan käbir azatlyklary, esasanam hereket we internete girmek azatlygyny wasp edýän bolsalar-da, hökümeti onlarça syýasy tussagyň türmede saklanmagy üçin ýazgarýanlar az däl.
Oktýabr aýynyň ahyrynda, hökümet bilen ençeme gezek çaknyşan rejimiň iň görnükli garşydaşlaryndan biri bidüzgünçilikde aýyplanyp tussag edildi. Ol şol bir aýyplama bilen 2006-njy ýylyň dekabrynda tussag edildi we birnäçe wagt türmede oturdy, şondan soň ýurtdan çykmagy gadagan edildi. Daşky gurşaw aktiwisti Andreý Zatoka, gaýtadan tussag edilen halatynda we GlobalPost eýeçiliginde bolan ýüzlenmesinde ýurduň howpsuzlyk gullugynyň basyşyna sezewar bolandygyny aýtdy.
Howpsuzlyk işgärleri - eşikli we raýat eşikli - hemme zada we hemme ýere gözegçilik edýärler, köçelere we kärhanalara gözegçilik edýärler. Ýurduň raýatlarynyň özüni alyp barşyna üns bilen syn edýärler. "Olar hemme ýerde. Olar köplenç raýat eşiklerinde işleýärler" -diýip, Türkmenistanyň merkezinde ýerleşýän Mary şäheriniň ýaşaýjysy aýdýar: "Adamlar olardan gorkýarlar. Hiç kim prezidentimizi tankytlamaýar, hiç kim oňa garşy söz aýtmaýar. Kimdir biri bir zat aýtsa, derrew türmä düşer".
Ýakynda günbatarly bir diplomat hökümetiň neşe gaçakçylarynyň şol ýere ýygnanýandygyny bahana edip dini ýygnaklary kesip başlandygyny aýtdy. Şeýlelik bilen, döwlet guramaçylykly oppozisiýanyň döremeginiň öňüni almaga synanyşýarlar. Şu wagta çenli bularyň hemmesi diňe öňüni alyş çäreleri. "Bu sebitde bolup geçýän wakalaryň düzümünde bu ýerdäki ýagdaý gaty durnukly we asuda" -diýdi ilkinji günbatar diplomaty.
Miriam Eldar, (Miriam Elder), ("Global Post", ABŞ)
Neşiriň asly: Is Turkmenistan"s stability a myth?
Çeşme - InoSMI
