Waşingtonyň häzirki çemeleşmesi adam hukuklary meselelerinden aýlanyp geçýär. Merkezi Aziýanyň adam hukuklaryny goraýjylaryň we raýat aktiwistleriniň bu ýagdaýy düzetmek üçin teklipleri bar.
19-njy sentýabrda ABŞ-nyň prezidenti Jo Baýden Merkezi Aziýa ýurtlarynyň bäşisiniň - Gazagystanyň, Gyrgyzystanyň, Täjigistanyň, Türkmenistanyň we Özbegistanyň prezidentleri bilen duşuşdy we bu Amerikanyň Birleşen Ştatlarynyň bu sebitler bilen gatnaşyklaryny düýpli gowulaşdyrdy. Geopolitika (ýagny Russiýa we Hytaý), durnuksyzlygyň tomaşaçysy (soňky ýyllarda sebitde köpçülikleýin zorluk hadysalary bolupdy) we howanyň üýtgemegi ýaly global meseleler dälde, eýsem Merkezi Aziýany ileri tutmalymy ýa-da bu ösýän gatnaşykda haýsy maksatlara ýetirmeli diýen sorag ABŞ-ny sebitlere bolan garaýşyny täzeden gözden geçirmäge mejbur edýär.
Şeýle-de bolsa, Amerikanyň Birleşen Ştatlary strategiki ýeňişleri gazanmak üçin Merkezi Aziýanyň awtoritar liderlerini kanagatlandyrmak üçin sebitdäki adam hukuklaryny we demokratiýasyny mahrum etmek howpuny başdan geçirýär.
Duşuşyk “ABŞ bilen hyzmatdaşlykda umumy kynçylyklary çözýän garaşsyz, gülläp ösýän we howpsuz Merkezi Aziýany” döretmäge gönükdirilen “bütin hökümet” strategiýasy C5 + 1 Diplomatik platformanyň howandarlygynda geçirildi. Ilkinji gezek geçirilen prezident ýygnagy we 2022-nji ýylda C5 + 1 sekretariatynyň döredilmegi Amerikanyň Birleşen Ştatlarynyň bu platforma çynlakaý maýa goýýandygyny görkezýär.
Gynansagam, bu “tutuş hökümet” maýa goýumlary ABŞ-nyň sebitdäki ileri tutulýan ugurlary hasaplanýan adam hukuklary we demokratiýa başlangyçlaryndan köplenç aýrylýar. Merkezi Aziýada adam hukuklarynyň bozulmagynyň soňky ýyllarda näderejede durnuksyzlygyň döremegine sebäp bolandygyny nazara almak bilen, bu möhüm strategiki ýalňyşlyk. Şeýle hem, Amerikanyň Birleşen Ştatlarynyň sebitdäki adam hukuklaryna, taryhy demokratiýa goldawyna we prinsipial goldawyna dönüklik. Bu goldaw syýasy tussaglary azat etmäge kömek etdi, täze dörän raýat hereketlerini goldady we dünýäniň iň repressiw ýurtlarynyň arasynda Merkezi Aziýada adam hukuklarynyň has çynlakaý bozulmagynyň öňüni aldy.
Adam hukuklary we demokratiýa C5 + 1 gün tertibinden aýrylýar, sebäbi gepleşikler “umumy meselelere” gönükdirilýär. Merkezi Aziýa hökümetleriniň habarlaryndan görnüşi ýaly, çykyşlarynda bu meselelere köp üns berýändiklerine garamazdan, adam hukuklary we demokratiýa Merkezi Aziýa liderleriniň ileri tutýan ugurlaryndan däl. Şeýle-de bolsa, Waşington diplomatik agramyny Merkezi Aziýadaky ähli meseleler, şol sanda awtoritarizm we hukuklaryň bozulmagyny jezasyz çözmek üçin ulanmazlygy makul bilýär. Muňa derek, ABŞ adalatsyz saýlawlar arkaly häkimiýete gelen we giň, repressiw kleptokratiýanyň başynda oturan Merkezi Aziýa liderlerine ABŞ-nyň prezidentiniň gözüniň alnynda oturmaga rugsat berýär, adam howpsuzlygy, adalat we demokratik dolandyryş üçin möhüm meseleleri çözmekden daşlaşdyrýar.
Amerikanyň Birleşen Ştatlarynyň ugruny üýtgetmegi, Merkezi Aziýanyň hökümetleriniň öz hökümetlerini, ykdysadyýetlerini we jemgyýetlerini döwrebaplaşdyrmaga gönükdirilen reforma maksatnamalaryny öňe sürýän wagtyna gabat geldi. “Täze Gazagystan” we “Täze Özbegistan” diýlip atlandyrylýan ýolbaşçylar, onlarça ýyllyk dolandyryşa garamazdan, geçmiş bilen üýtgeşik arakesme hökmünde çykyş edýän ýolbaşçylar tarapyndan ýolbaşçylyk edilýär. Gynansagam, özgerişlik beýle gowy geçmeýär. Soňky ýyllarda Özbegistan we Gazagystan onlarça parahat ýaşaýjynyň ölümine sebäp bolan protestleri rehimsizlik bilen basyp ýatyrdy. Ýolbaşçylaryň kanunylygyny ýokarlandyrmak üçin döredilen soňky saýlawlar, ajaýyp deňsizliklerini we bäsdeşlik ýoklugyny göz öňünde tutup, oňa diňe zyýan ýetirip biler.
Bu aralykda Täjigistan, Türkmenistan we Gyrgyzystan repressiýalary güýçlendirýär. Dünýädäki syýasy tussaglara hukuk kömegi berýän "Freedom Now" guramamyza edilýän çagyryşlar Merkezi Aziýanyň hökümetleriniň adamlary adalatsyz türmä basmagy sebäpli köplenç onlarça ýyllap we adamkärçiliksiz şertlerde barha artýar.
C5 + 1 gün tertibinde ýok bolan käbir meselelere düşünmek üçin birnäçe öňki syýasy tussaglardan we adam hukuklaryny goraýjylardan “Freedom Now” bilen köp ýyl bäri işleşen, ABŞ we Merkezi Aziýa liderlerinden isleýän zatlaryny soradym.
COVID-19 syýasatyny tankytlandygy üçin üç ýyl öý tussaglygyna höküm edilen Gazagystanyň raýat we syýasy aktiwisti Alnur Ilýaşew maňa Gazagystanyň ýolbaşçylarynyň “agalyk edýändigini görkezmek we ilaty basyp ýatyrmak üçin syýasy garşydaşlary nyşana alýandyklaryny” aýtdy. Adalat ulgamy "bu repressiw syýasaty durmuşa geçirmekde aýratyn rol oýnaýar, sebäbi karary raýat aktiwistleriniň syýasy taýdan kazyýet jogapkärçiligine çekilmegine goldaw bermäge taýýar".
Şeýle-de bolsa, Ilýaşew özgerişligiň mümkindigine ynanýar, sebäbi “Amerikanyň Birleşen Ştatlary Gazagystana we dünýäniň beýleki ýerlerine demokratiýa we adam hukuklary ideallarynyň diňe sözlerden başga zat hem bolup biljekdigini görkezýär.” Gazagystan bilen ABŞ-nyň arasyndaky has ýakyn hyzmatdaşlygy goldaýar we Waşingtonyň "Gazagystanyň içindäki hakyky jemgyýetçilik gepleşiklerini" goldamalydygyny aýtdy. Ol "Ösen demokratik hökümetleriň töwellaçylygy arkaly göni we deň gepleşikleriň başlamagy" öz ýurdundaky "dawa töwekgelçiligini azaldar" we "raýat jemgyýetiniň demokratik institutlarynyň esaslandyrylmagy we üznüksiz ösmegi üçin diňe Gazagystanda däl, ýöne tutuş Merkezi Aziýa sebitinde-de şert döreder” -diýip belläp geçdi.
Sürgündäki adam hukuklary guramasy bolan Türkmen Helsinki Adam Hukuklary Gaznasynyň başlygy Täjigul Begmedowa Amerikany özi ýaly "sürgündäki türkmen hukuk goraýjylaryny goldamaga" we Türkmenistany häzirki wagtda edip bolmaýan, "sürgündäki türkmen adam hukuklary guramalarynyň hasaba alynmagyna (aç-açan işlemegine) rugsat bermäge" çagyrdy. Şeýle hem Begmedowa ABŞ-nyň ýolbaşçylygynyň adam hukuklary babatynda, şol sanda milli derejede ähmiýetini nygtady.
Ol maňa: "Ne ilat, ne-de adam hukuklaryny goraýjylar, ne-de raýat jemgyýeti aktiwistleri Amerikanyň Birleşen Ştatlaryndan hiç hili goldaw tapmaýarlar" -diýdi, ýöne bu goldawyň täsir edip biljekdigine ynanýar. Ol "Türkmen ýolbaşçylarynyň Türkmenistanyň halkara borçlaryny ýerine ýetirmek üçin çynlakaý halkara basyşyndan gorkýandygyny" aýtdy we sebitdäki Amerikan diplomatlarynyň ýakynda beýle diplomatiýa bilen meşgullanmaýandyklaryna gynanç bildirdi. Begmedowa Waşingtony 2001-2003-nji ýyllar aralygynda ABŞ-nyň Türkmenistandaky ilçisi Laura Kennediniň “has köp netije berjek” prinsipial çemeleşmesine dolanmaga çagyrdy.
Täjigistanly jurnalist we adam hukuklary aktiwisti Muhamadjon Kabirow bilen söhbetdeş bolanymda, Amerikanyň Birleşen Ştatlarynyň “Täjigistanda we sebitde adam hukuklary we demokratiýasy boýunça howpsuzlyk hyzmatdaşlygyny hemişe ileri tutýandygyny” aýtdy. Munuň özi, hökümet tankytçylaryna, adam hukuklaryny goraýjy aktiwistlere we beýlekilere garşy çäre görmekde esasy rol oýnaýan Täjigistandaky KGB-nyň mirasdüşeri Milli Howpsuzlyk Döwlet Komitetine köp mukdarda pul ibermegi öz içine alýar. Kabirow, "ABŞ-nyň maliýeleşdirmegi Täjigistanda korrumpirlenen, garyndaşparaz we kleptokratik rejimi baýlaşdyrdy" we Täjigistanyň häzirki prezidentine 31 ýyl başynda durmaga mümkinçilik berdi diýip hasaplaýar.
Amerikanyň Birleşen Ştatlarynyň Täjigistan bilen howpsuzlyga ünsi hem zyýanly boldy, Kabirow: "ABŞ-nyň terrorçylyga garşy syýasaty syýasy oppozisiýanyň we raýat jemgyýetiniň rejim repressiýasyny aklamak üçin ulanylýar"-diýdi. Şol bir wagtyň özünde, howpsuzlyk aladalary bilen gyzyklanýan "Günbatar ýurtlary ... rejimi hiç haçan adamzada garşy jenaýatlar we adam hukuklarynyň bozulmagy üçin jogapkärçilik çekmedi". Kabirowyň teklip eden çözgütlerinden biri, "Rahmon rejiminiň adam hukuklaryna hormat goýmak, BMG-nyň syýasy tussaglaryň boşadylmagy baradaky pikirine hormat goýmak we Täjigistanyň halkara borçnamalaryna hormat goýmak üçin Täjigistana maliýe goldawyny bermek".
Özbegistanda adynyň tutulmazlygyny haýyş eden korrupsiýa we dolandyryş boýunça bilermen maňa "Özbegistanda kazyýet ulgamynyň hakykatda garaşlydygyny" we "aklawçylar meseleler ýa-da gün tertibi syýasata gös-göni ýa-da gytaklaýyn gatnaşýan işlerden gorkýarlar" diýdi. "Esasy hukuklary resmi taýdan goraýan täze konstitusiýa ýaly käbir ösüşi görenlerinde, esasy mesele…. hökümetiň bu düzgünleri durmuşa geçirjekdigi ýa-da etmejekdigi ".
Korrupsiýa garşy bilermen Amerikanyň Birleşen Ştatlary "raýat jemgyýetiniň agzalaryny, esasanam adam hukuklary boýunça hünärmenleri, korrupsiýa garşy bilermenleri we jurnalistleri korrupsiýanyň tebigatyna we mehanizmlerine düşünmäge we has gowy gözleg geçirmäge, derňew işlerini ösdürmäge we hasabat bermäge höweslendirmeli" diýip hasaplaýar. ABŞ-nyň Döwlete degişli däl hünärmenleri taýýarlamak kömegi bilen Özbegistandaky başga bir meseläni çözmäge kömek eder: “tarapgöý we edepsiz hünärmenleri öz içine alýan taslamalar” “wezipeli adamlar bilen hyzmatdaşlyk etmek we olardan olara mätäç “has çäkli gyzyklanmalara - wezipeli adamlaryň bähbitlerine serişdeleri gönükdirmek kararyna gelýär.
"Korrupsiýa görnüşleri ähli taslamalarda bar" -diýdi we maňa görä halkara donorlary "korrupsiýany ýok etmek üçin berk çäreleri görmeli".
Amerikaly syýasatçylar iň soňky C5 + 1 duşuşygyny ABŞ-nyň Merkezi Aziýa bilen gatnaşyklarynda öwrülişik nokady diýip atlandyrmaga haklydyr. Sorag, ABŞ-nyň gatnaşygy çuňlaşdygyça, Amerikanyň Birleşen Ştatlary strategiki maksada ýetmek üçin adam hukuklaryny we demokratiýany peseltmegi dowam etdirermi ýa-da doly gatnaşyga itergi berer we görünýän we manyly özgertmeler üçin höwes döredermi?
Myhman Awtor
Mäti Şaaf “Freedom Now”-yň wagyz-nesihat müdiri. 2008-nji ýyldan bäri Ýewropada we Ýewraziýada adam hukuklaryny, demokratiýany we esasy raýat jemgyýeti hereketlerini goldamak bilen meşgullanýar.
