Aziýa jemgyýetiniň hasabaty
"Aziýa jemgyýeti" telekeçilik däl guramanyň täze hasabatynyň awtorlary duýduryş berýärler we günbatar syýasatçylarynyň bu meselä ünsi jemlemegini talap edýärler, sebäbi Merkezi Aziýa sebitiniň ýakyn ýyllarda köp sanly ýerli konfliktleriň sahnasyna öwrülmegi ähtimal, we bu ýangyny söndürmek üçin ýeterlik suw we serişde bolmazlygy mümkin.
“Merkezi Aziýada dolandyryş krizisi” ady bilen ýaýradylan resminama sebitiň syýasy ýagdaýyny aç-açan häsiýetlendirýär: “Korrupsiýa endemiki häsiýete eýe boldy, adam hukuklary yzygiderli bozulýar, ykdysady mümkinçilikler çäklendirilýär, metbugat Sowet Soýuzynyň iň gowy däp-dessurlaryna laýyk gelýän raýat jemgyýeti bitaraplaşdyrylýar, hatda çeper erkinligi çäklendirýär. ”
Merkezi Aziýanyň häzirki ýagdaýy garaňky ýaly görünýän bolsa, ýakyn geljekde umuman partlaýjy bolýar. Hasabatyň awtorlary, Florida halkara uniwersitetiniň syýasy geografiýa boýunça hünärmeni Ralf S. Klemiň bar bolan maglumatlary seljerip, araplaryň ýaşaýan Demirgazyk Afrika ýurtlarynda durmuş-ykdysady ýagdaýlar barada netijä gelendigini aýdýarlar. Bahar başlandy, Merkezi Aziýa döwletlerinde häzirki döwürde bar bolan şertlere "gaty meňzeýär". Ralf Klem: "Deňeşdirme, esasanam Özbegistan we Türkmenistan üçin başagaýlygy görkezýär" -diýdi.
Birnäçe wakanyň Merkezi Aziýada “Arap bahary” wakalarynyň doly gaýtalanmagynyň öňüni alyp biljekdigi hakykat ýaly. Hasabatda, iň möhümi, Merkezi Aziýa döwletleriniň bäşisiniň hem ilatynyň “syýasatdan daşdadygy” diýilýär. Özbegistanyň, Täjigistanyň we Gyrgyzystanyň ýüzlerçe müň raýaty öýde ýuwaşlyk bilen gaýnap oturman, Russiýa işe gidenlerinde, işçi migrasiýasy hadysasy hem howpsuzlyk klapany bolup hyzmat edýär.
Emma Merkezi Aziýa ýurtlary tutuş ýurt boýunça gozgalaňdan gaça durmagy başarsa-da, köp faktorlar bilen durnuklylygyna howp abanýar. Mysal üçin, häkimiýetler aýry-aýry hukuklar we azatlyklar ugrundaky nurbatlary bu hereketleriň ters netije berip biljek derejede berkitmäge synanyşandygyny belleýär. Hasabatyň awtorlary: "Dünýewi oppozisiýa bolmadyk halatynda dini oppozisiýa sahnada peýda bolup biler" diýýär.
Dartgynlylygyň başga bir çeşmesi suw çeşmeleri bolup biler. Hasabatyň awtorlary özbek-Täjigistanyň suwdan peýdalanmak meselesindäki bäsdeşligine ünsi jemläp, konflikt töwekgelçiliginiň sebitdäki syýasy ýolbaşçylaryň nädogry karar bermek mümkinçiligini ep-esli ýokarlandyrýandygyny bellediler. "Sagdyn syýasy gurşawda beýle jedeller has parahatçylykly çözülip bilner".
Ýolbaşçylygyň üýtgemegi halk gozgalaňlarynyň däl-de, köşk agdarlyşygynyň netijesi ýaly bolup görünýär, resminamanyň awtorlary: “Öňümizdäki ýyllarda Merkezi Aziýada syýasy üýtgeşmeler, esasanam, elitalaryň arasyndaky gapma-garşylygyň netijesi bolar. Uzak wagtlyk lider ölenden soň bolup biläýjek mirasdüşerleriň arasynda häkimiýet ugrundaky göreşde, işden aýrylmak ýa-da ukypsyzlyk sebäpli işden çykmak bolar."
Hasabatyň köp bölegi Merkezi Aziýanyň belli bir döwletindäki jemgyýetçilik-syýasy we ykdysady ýagdaýlary öwrenmäge bagyşlanýar. Mundan başga-da, hasabatyň awtorlarynyň pikiriçe, olaryň hersi öz ugrundan bagtsyz.
Resminama taýýarlaýjylaryň pikirine görä, netijesiz dolandyryş bilen başa barmaýan we Merkezi Aziýa respublikalarynyň arasynda kynçylyklara sezewar bolmak howpy abanýan Täjigistana aýratyn üns berilýär. Hasabatda: "Indi bu döwlete öz syýasy ýaşamagy bilen däl-de, ýurduň dargamagynyň öňüni almak ýaly bir hökümet gerek däl" diýilýär.
Syýasy miras meselesinde aýdyňlygyň ýoklugy, ýetmiş ýyllyk belligi geçen Gazagystan we Özbegistan ýaly ýolbaşçylaryň ýolbaşçylygyndaky döwletler meselesinde alada döredýär. Resminamanyň awtorlarynyň pikirine görä, bu iki döwletde-de häzirki prezidentleriň - Gazagystanda Nursoltan Nazarbaýewiň we Özbegistanda Yslam Karimowyň - häkimiýet ugrundaky durnuksyz göreşi başlamagy mümkin. Hasabatda Özbegistan barada "Has giňden tanalýan mirasdüşer bolmasa, dürli hökümet gurluşlarynyň arasynda, şol sanda Milli howpsuzlyk gullugynda gapma-garşylygyň ösmegine garaşylýar" diýilýär.
Hasabatda ABŞ-nyň, Russiýanyň we Hytaýyň Merkezi Aziýanyň durmuşynda tutýan ornunyň seljermesi bilen tamamlanýar. Üç güýç hem “gysga möhletli geljege ünsi jemleýär. Bu çemeleşme diňe sebitdäki dolandyryş krizisini çuňlaşdyrýar" diýip bellenýär.
Hasabatyň awtorlary ABŞ-nyň syýasatynyň seljermesine köp üns berip, Waşingtonyň Merkezi Aziýa garaýşynyň Owganystandaky konfliktiň we umuman sebit howpsuzlygy pudagyndaky meseleleriň täsiri astynda emele gelendigini bellediler. Amerikanyň Birleşen Ştatlary, Merkezi Aziýanyň ýolbaşçylaryna harby kampaniýasyna howp salmazlyk islegi sebäpli adam hukuklary tejribesini gowulandyrmak üçin basyş etmek mümkinçiligini "bilkastlaýyn peýdalanyp biler".
Merkezi Aziýa döwletleriniň ýolbaşçylygy Amerikanyň Birleşen Ştatlarynyň sebitdäki rus we hytaý täsirlerine “deňagramlylyk” bolup hyzmat etmegine mätäç. Hasabatda "ABŞ-nyň wezipesi degişli daşary syýasat ugruny ösdürmek we ýurduň azalýan, emma ähmiýetli täsirine bil baglamak bilen Merkezi Aziýa rejimlerinden eglişik gözlemek" diýilýär.
Merkezi Aziýa özgerişlere gaty mätäç. Emma demokratiýalaşdyrmak sebitdäki kynçylyklardan gaça durmak üçin çözülmeli çylşyrymly meseläniň diňe bir bölegi. Resminamada "Sebit üçin ýönekeý çözgüt ýok" diýilýär. - Demokratiýa we saýlawlara çalt itergi Merkezi Aziýadaky krizis hadysalarynyň köpüsini çözüp bilmez we aslynda olary gysga wagtyň içinde hasam erbetleşdirip biler. Emma häzirki ýagdaýy saklamak töwekgelçilikden doly.”
EurasiýaNet
