Türkmen Helsinki gaznasy Türkmenistanyň halkyny we halkara jemgyýetçiligini Türkmenistanda giňden ýaýran adam hukuklarynyň bozulmagyna göz açmaga we bu ýurtda adam hukuklarynyň berjaý edilmegine düşünmek üçin Türkmenistan bilen hyzmatdaşlyk edýän ýurtlaryň ýolbaşçylaryny köpçülikleýin jogapkärçilige çagyrýar. Kiýewde Türkmenistan Respublikasynyň ilçihanasynyň golaýynda bir çäre geçirildi, onuň maksady Türkmenistanda adam hukuklarynyň çynlakaý bozulmagyna jemgyýetçiligiň ünsüni çekmek, şeýle hem, türkmenbaşa adam hukuklaryna hormat goýulmagyny üpjün etmek, onuň döwlet baştutany hökmünde gönüden-göni jogapkärçiligini ýatlatmak.
27-nji oktýabr Türkmenistanyň garaşsyzlyk güni, halkara adam hukuklary guramalary: Amnesty International we Adam Hukuklary Guramalary Türkmenistanda raýat, syýasy, jemgyýetçilik, ykdysady we medeni hukuklaryň giňden bozulmagy barada alada edýär. Garaşsyz jemgyýetçilik guramalary aç-açan hereket edip bilmeýär we garaşsyz syýasy partiýalar ýok. Hökümet dini azlyklara berk gözegçilik edýär. Raýat aktiwistleri, syýasy dissidentler, dini azlyklaryň agzalary we ýakynlary adam hukuklarynyň bozulmagynyň pidasy: azar bermek, esassyz tussag etmek, gorkuzmak, gynamak we zulum etmek, adalatsyz kazyýet işi, ýüzlerçe dissidentiň sürgüni, dini azlyklaryň agzalarynyň tussag edilmegi we olaryň garyndaşlarynyň, daşary ýurtlara çykarylmaýan raýatlaryň “gara sanawlary” - bularyň hemmesi ýurtda gülläp ösýän rejimleriň rehimsiz hakykatlary.
Jezasyzlyga garşy göreşde we adam hukuklarynyň bozulmagynyň ýaýramagynda esasy päsgelçilik ýerine ýetiriji we kanun çykaryjy häkimiýetleriň ýurduň prezidentine doly tabyn bolmagy, şeýle hem Türkmenistanyň halkara jemgyýetçiligine düýbünden ýakynlygydyr. Prezident häkimiýetiniň ähli mehanizmleri we deňagramlylygy ýok edildi, kanunyň kadasy ýok we kazyýet işleriniň aç-açanlygy, syýasy tussaglar, wyjdan tussaglary we raýat aktiwistleri agyr şertlerde. Hökümet bilimi, lukmançylygy, medeniýeti we raýat jemgyýetini bilkastlaýyn ýok edýär. Häzirki wagtda ýurtda söz azatlygy, erkin we garaşsyz metbugat ýok, ýygnanyşmak we birleşmek azatlygy, din, syýasy durmuşa gatnaşmak azatlygy ýok edildi. "Ömürlik prezident" Saparmyrat Nyýazowyň syýasaty ýurduň durmuşynyň ähli ugurlaryna täsir etdi.
Ýurduň hökümetiniň adam hukuklary baradaky tankytlara jogap hökmünde alyp barýan ähmiýetli we seýrek çäreleri tebigatda "boýama" bolup, gowulaşmak üçin möhüm üýtgeşmeler getirmeýär. BMG Adam Hukuklary Geňeşiniň we BMG Baş Assambleýasynyň kararlary ýerine ýetirilmeýär, ÝHHG-nyň Moskwa mehanizmi işlemeýär. Türkmenistan halkara synçylary üçin hem ýapyklygyna galýar. BMG-nyň Türkmenistana baryp görmek üçin rugsat soraýan ýörite habarçylarynyň hiç biri-de ony kabul etmedi. Köp ýyl bäri Halkara Gyzyl Haç guramasynyň we beýleki halkara guramalarynyň wekillerine ýurda girmäge rugsat berilmedi. Daşary ýurtly jurnalistleriň köpüsine ýurda gitmek üçin wiza berilmezligi aladalandyrýar.
Türkmenistanda bolup geçýän her bir zat, BMG-nyň birnäçe möhüm şertnamasyny tassyklamak bilen kabul eden we ÝHHG-nyň agzasy hökmünde ýerine ýetirmeli esasy adam hukuklary borçlarynyň bozulmagydyr.
Häzirki wagtda halkara jemgyýetçiliginiň Türkmenistan hökümetiniň halkara borçnamalarynyň ýerine ýetirilmegini yzygiderli we berk tutmagy, şeýle hem BMG we ÝHHG-nyň öňki kararlaryny we tekliplerini ýerine ýetirmek üçin Saparmyrat Nyýazowdan anyk çäreleri görmegi möhümdir.
3-nji awgustda Amnesty International guramasy, Türkmen Helsinki gaznasy we beýleki birnäçe adam hukuklary guramalary bilen bilelikde Ukrainanyň prezidenti Wiktor Ýuşenko bilen Türkmenistan bilen gatnaşyklarda täze syýasaty işläp düzmegi haýyş etdi. Esasy orny Türkmenistany demokratiýalaşdyrmak meselesini eýelejek syýasat. Ynsan hukuklaryny goraýjylar Ukrainanyň prezidentini we Ukrainanyň hökümetini, adam hukuklary, kanunyň hökmürowanlygy we türkmen jemgyýetiniň demokratiýalaşdyrylmagy meselelerini aç-açan gozgamak üçin gaz üpjünçiligi meselesinde Türkmenistanyň hökümeti bilen gepleşiklerden peýdalanmaga çagyrýarlar.
Hereketiň dowamynda BMG-nyň "Türkmenistanda adam hukuklarynyň ýagdaýy" we Amnesty International "Türkmenistan: başgaça pikirleri we din azatlygyny basyp ýatyrmak" (INDEKS МА: EUR61/003/2005) hasabatlary paýlandy.
Adam hukuklary boýunça Türkmen Helsinki gaznasy 2005-nji ýylyň 27-nji oktýabry
Türkmenistan Respublikasynyň Prezidenti Saparmyrat Nyýazowa
Hormatly jenap Prezident,
Biz, aşakda gol çekenler, Türkmenistanda raýat, syýasy, jemgyýetçilik, ykdysady we medeni hukuklaryň giňden bozulmagyna alada bildirýäris.
Halkara adam hukuklary guramalarynyň hasabatlaryndan Türkmenistanda giň gerimli neşe söwdasynyň hasaba alynýandygy mälim boldy. Ýagny: syýasy başgaça, garaşsyz jemgyýetçilik birleşiklerine garşy yzarlamalar we repressiýalar. Dini azlyklaryň wekilleriniň islendik işi berk döwlet gözegçiliginde. Raýat jemgyýetiniň aktiwistleri, syýasy oppozisiýanyň agzalary we dini azlyklaryň agzalary, şeýle hem olaryň garyndaşlary adalatsyz kazyýet işleriniň netijesinde dürli ýanamalaryň, esassyz tussag edilmeleriň, gynamalaryň we ýowuz daraşmalaryň pidasy bolýarlar.
Biziň bilşimize görä, iň bolmanda bir adam öz pikirini aýtmak hukugynyň parahatçylykly ulanylmagynyň jezasy hökmünde psihiatrik hassahana mejbur edilipdi. Soňky ýyllarda köp dissidentler we dini azlyklaryň wekilleri, şeýle hem maşgala agzalary ýurtdan çykmaga mejbur boldular. Müňlerçe adamyň "gara sanawlara" girendigi we Türkmenistany terk etmäge mümkinçilikleriniň ýokdugy çak edilýär. Mundan başga-da, sürgündäki dissidentleriň garyndaşlarynyň yzarlanýandyklary barada maglumatlar bar.
Halkara guramalaryň maglumatlaryna görä, gynamalar we ýowuz daraşmalar, hususan-da adaty jenaýat işlerinde günäkärlenýänleriň ejir çekýän suddan öňki tussag ýerlerinde-de giňden ýaýrandyr. Türkmenistanda hiç kimiň tussag edilenleri gynamak ýa-da zulum etmek üçin jogapkärçilige çekilmändigi habar berildi. Daşary ýurtly jurnalistleriň köpüsine ýurda gitmek üçin wiza berilmeýär. BMG-nyň ýörite wekilleri ýurda girmäge rugsat almaýarlar we 2003-nji ýylda Ýewropadaky Howpsuzlyk we Hyzmatdaşlyk Guramasy (ÝHHG) tarapyndan Türkmenistanda hasabatçy hökmünde bellenen professor Emmanuel Dekua wiza berilmedi.
Türkmenistanda adam hukuklarynyň elhenç ýagdaýy, Türkmenistanyň BMG-nyň birnäçe möhüm şertnamasyny tassyklamak bilen kabul eden we ÝHHG-nyň agzasy hökmünde berjaý etmeli adam hukuklarynyň esasy ýörelgelerine hormat goýmak baradaky borçlaryna çynlakaý ters gelýär.
Ýokarda aýdylanlary göz öňünde tutup, sizi çagyrýarys:
Türkmenistanyň BMG tarapyndan döwlet tarapyndan tassyklanan adam hukuklary şertnamalaryndaky borçnamalarynyň ýerine ýetirilmegini üpjün etmek üçin içerki kanunçylygy we güýç edaralaryny derrew global reforma başlaň.
Gyssagly ýagdaýda 2003-nji we 2004-nji ýyllarda BMG-nyň Adam Hukuklary Geňeşi we BMG Baş Assambleýasy tarapyndan kabul edilen kararlaryň ähli talaplaryny doly ýerine ýetiriň.
Gyssagly ýagdaýda ÝHHG-nyň Türkmenistan boýunça hasabatçysy Prof. Emmanuel Decaunyň 2003-nji ýyldaky hasabatyndaky teklipleri doly ýerine ýetiriň.
Wyjdan tussagy Gurdandurdy Durdygulyýewi derrew we şertsiz boşatmak we ähtimal wyjdan tussagy Muhammetguly Aýmyradowyň derrew we şertsiz boşadylmagy.
Halkara Gyzyl Haç komitetine we beýleki garaşsyz gözegçile 2002-nji ýylyň noýabr aýynda Prezident Nyýazowy öldürmek synanyşygynda günäkärlenýänleri öz içine alýan tussaglara gidip görmäge mümkinçilik dörediň.
2002-nji ýylyň noýabr aýynda Nyýazowyň janyna kast etmek synanyşygy bilen baglanyşykly günäkärlenýänleriň, şeýle hem öňki müfti Nasrullah ibn Ibadullahyň kazyýet işleriniň halkara adalat kadalaryna doly we garaşsyz gözegçileriň gatnaşmagynda gaýtadan geçirilmegine mümkinçilik dörediň.
Tussaglaryň ölümi baradaky maglumatlary aýan ediň, gynamalar we ýowuz daraşmalar baradaky habarlary, şeýle hem polisiýanyň Gülşirin Babagulyýewa garşy jynsy zorluk görkezen ýagdaýynyna düýpli we obýektiw derňewi guraň; derňew usullaryny we netijelerini aýan etmek we jogapkärleri jogapkärçilige çekmek.
Syýasy dissidentleriň, ynanýanlaryň, jemgyýetçilik aktiwistleriniň we jurnalistleriň hukuklaryna doly hormat goýulmagyny kepillendiriň we tussaglykdan we adam hukuklarynyň bozulmagyndan gorkman öz işlerini erkin amala aşyrmaga mümkinçilik beriň.
Dissidentleriň, ynanýanlaryň, jurnalistleriň we jemgyýetçilik aktiwistleriniň garyndaşlarynyň hukuklarynyň goralmagyny üpjün ediň.
Wyždan taýdan harby gulluga garşy çykýanlaryň hemmesine möhleti jezalandyrylmaly däl raýat alternatiw gullugyny etmek mümkinçiligi kepillendirýän kanun kabul ediň.
Hereketiň dowamynda jemi 26 gol ýygnaldy.
