Russiýanyň, Gazagystanyň, Türkmenistanyň we olara goşulan Özbegistanyň baştutanlarynyň duýdansyz duşuşyklary, şeýle hem gaz geçirijileriniň gurluşygy we döwrebaplaşdyrylmagy we ýanýan zatlaryň hemmesini Russiýa satmak barada gol çeken resminamalary köp teswirleri we kararlary döretdi.
Hünärmenleriň baha bermeginde esasy bölünişik, Russiýanyň ýeňmegi ýa-da ýeňilmegi, Aziýa baýlyklaryna gözegçilik etmek ugrundaky ýaryşda Polşanyň we beýleki Russofoblaryň kärdeşleri bilen deňeşdireniňde şol bir zat boldy. Syýasy taýdan dogry formulalaryň perdesiniň aşagynda gizlenmek we gizlemäge synanyşmak günädir - indi Ýewropada-da, Aziýada-da köp pul üçin gaty tozanly ýaryş hakda gürleşýäris. Bu etapda Wladimir Putin birinji boldy. Alkyşlar! Ähli turbalaryň bellenilen möhletde guruljakdygyna, olarda nebit we gazyň akjakdygyna, günbatar demokratlarynyň öýlerini ýylylyk, we pul - rus oligarhlarynyň jübüsine we Aziýa satraplarynyň (gullarynyň) sandyklaryna doldurjakdygyna şek ýok. Gaty köp töwekgelçilik edildi we ýyldyzlar şeýle bir güýçlendi welin, bu baýragy urmak üçin başga bir mümkinçilik göz önünde tutulmazdy.
Şeýle-de bolsa, umumy zatlary bes edeliň. Bularyň hemmesinde has adaty we anyk zatlaryň bardygyny göreliň. Gynansakda, Ýewropa bazarlaryna gidýän nebit-gaz ýollary ugrundaky göreşiň ähli bar bolan syýasy we ykdysady ýeňişleri we ýitgileri bilen geosyýasy hyjuw, soňky wagta çenli demokratiýa we adam hukuklary diýlip atlandyrylýan ähli zadyň ýeňilmegine sebäp boldy. Mundan başga-da, günbatar we aziýaly syýasatçylar we býurokratlar rus kärdeşleriniň inçe öjükdürmesi bilen bu ýeňlişiň üstünde işlediler. Elbetde, Ýewropa we Russiýanyň häkimiýetleri, ilki bilen turba we gaz üçin göreşdiler, ýöne Aziýalylaryň saýlamaly zady köpdi we saýlaw Russiýanyň peýdasyna boldy. Halklarynyň zyýany üçin, her näçe geň bolsa-da.
Bu, Gruziýanyň, Ukrainanyň we Polşanyň üsti bilen turbageçirijiniň Russiýadan has gowudygy bilen baglanyşykly däl. Emma, Russiýanyňöz täsiri bilen Aziýa rejimlerini Günbataryň tankytlaryndan doly gorajakdygy, “azatlyklar” we “adam hukuklary” bilen içerki işlerine gaty az goşulmagy hakykat. Bu Aziýada-da gaty gowy düşünilýär, hökümdarlary üçin “adam hukuklary” öňden bäri keýpsizlige öwrüldi, häkimýetlerine hüjüm hökmünde aýdyň görkezýän, kanuna görä däl-de, öz islegine we buýrugyna görä dolandyrmak ukybyna esaslanýar.
Nyýazow ölenden soň, Türkmenistanda köp adam kem-kemden üýtgemegiň mümkinçiligi barada hyýallara başlady. Emma okap bilýänler, Aşgabatda ýygy-ýygydan çykyş edýän Günbatar demokratiýalarynyň wekilleriniň diňe türkmen gazy hakynda gyzyklanýandyklary we demokratiýa hakda kiçijik gürrüň edýändiklerine derrew düşündiler. Emma bu “kiçijik” hem türkmen häkimiýetleri üçin Günbatar kompaniýalary bilen hyzmatdaşlykda ykdysadyýeti aç-açan etmeli boljakdygyna düşünmek üçin ýeterlikdi. Gazagystanyň tejribesi, aldawly we ogry türk telekeçileri bilen iş salyşmagyň bir zatdygyny, transmilli korporasiýalar bilen düýbünden başga bir zadyň bardygyny, öňki dawa-jenjellerden soň, aýratyn islegi ýok we “çal” shemalary we “yza gaýtmak” mehanizmlerini durmuşa geçirmek ukyby gaty çäkli. Adam hukuklary barada-da bir zat edilmeli. Ýogsam, bu ýurtlaryň jemgyýetçiligi syýasy tussaglaryň we öldürilen žurnalistleriň ykbaly bilen gyzyklanýar we ikisi hem (we has köp) Merkezi Aziýa ýurtlarynda bolup geçýär.
Täze we köne türkmen häkimiýetlerine ozalky hoşniýetli garaýşy bilen, Günbatar geljegi üçin özüne gowy patlaýjy taýýarlady. Indi Aziýa rejimlerine adam hukuklarynyň bozulmagy we demokratik institutlaryň durgunlygy bilen baglanyşykly ähli tankytlary bu ýurtlaryň ýolbaşçylaryny gaty düşündirer. Olar, Günbatar üçin amatsyz bolan Russiýa bilen şertnama baglaşan badyna, serediň, diýýärler, nädip (Günbatar) adam hukuklaryny bozandygymyz üçin bizi tankytlap başladylar. Spekulýatorlar! We olar käbir ugurlarda hakly bolarlar.
Söweşiji Russofobiýa we biriniň ýerli bähbitlerinden daşgary pikir etmek islemezlik, günbatar düşünjelerini we hyzmatdaşlygy we howpsuzlygy gurmagyň ähli görnüşlerini adam hukuklaryna gözegçilik etmek we demokratik institutlary gurmak üçin halkara guralyny netijesiz zibile öwürýär. Günbatar ýurtlarynyň özleri ÝHHG-nyň özboluşly mehanizmine öwrülen zatlaryna göz aýlamaly, ähli işlerini asyl ýörelgeleri goldamagyň ýerine ownuk taslamalara öwürdi. Mundan başga-da, azajyk wagt geçer, şol bir ýewropalylar Russiýa bilen dostlaşmaga sebäp taparlar we Aziýadaky ähli adam hukuklary meseleleri asfaltda hasam çuňlaşdyrylar. Her kim gazyň hemmesini rus diýip görkezer we gaharlanmagyň manysy ýok ýaly.
Bu aralykda, Türkmenistanda Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň mermer gowagy “Altyn asyr” döwründen bäri az üýtgemedi. Baky Beýik öleninden alty aý geçmänkä, häkimiýetler indiki görnükli döwlet işgäri we eziz lideriň dünýä dogmagyna başlady. Häzirlikçe birinji Türkmenbaşynyň we häzirki prezidentiň portretleri henizem binalaryň kesişýän ýerlerinde asylýar. Ýöne eýýäm bir buýruk gelip gowuşdy: Birinjiniň roluny azaltmak, ýöne şahsyýet kultyny ýok etmek däl-de, täzesini dünýä tanatmak. Türkmen metbugatynda täze prezident üçin täze at - "Prezident-reformaçy" oýlanyp tapyldy. Emma Türkmenistanda reforma alamaty ýok. Nyýazowyň iň ýigrenji hereketlerini düzedişi jeza kamerasyndan umumy türme rejimine geçirmek bilen deňeşdirip bolar. We başga zat däl. Indi Günbatar demokratiýalarynyň türkmen häkimiýetlerinden: “Erkin metbugat nirede? Kärdeşler arkalaşyklary nirede? Garaşsyz jemgyýetçilik guramalary nirede? Çykmak we girmek erkinligi nirede? diýip soramagynyň bir zerurlugy galmady. Jogap şol bir zat bolar: "Russiýa bilen gaz şertnamasy üçin bizden ar alýarsyňyz".
Bu, Gazagystana-da degişlidir. Nursultan Nazarbaýewiň ömürlik prezidentlik meselesi boýunça mejlisde biragyzdan diýen ýaly ses berişlige we onuň ömürlik hojaýyn (şa) bolmagyna nähili baha bermeli??? Gyrgyzystanyň mejlis agzalarynyň we beýleki syýasatçylaryň Bişkekdäki Amerikan Gansi bazasynyň barlygyna eden hüjümleri barada näme aýdyp bilersiňiz? Serhetleri goramak üçin rus serhetçilerini ýurda girizmek teklibi, umuman aýdanyňda ... Arkaýyn boluň, bu soňky pikir däl. Gaz we nebit şertnamalaryna gol çekişmek bilen baglanyşykly Russiýanyň pozisiýasynyň “güýçlenmegi” tutuş Aziýa býurokratiýasyna ABŞ-ny we Ýewropany basyp alyp boljakdygyny görkezdi. Ýöne olaryň maksady Günbatar demokratiýalary däl-de, eýsem öz öýlerinde ulalanlar. Munuň mümkindigine indi hemmeler düşünýär. Erkin metbugatyň galyndylaryny (Türkmenistana degişli däl, olar ýok), garaşsyz jemgyýetçilik guramalaryny we adam hukuklaryny goraýjylary (Türkmenistana degişli däl, olar hem ýok) basyp bilersiňiz. Esasy zat, Russiýa döwlet hökmünde bu zatlaryň aladasyny etmeýär. Ýewropa döwletleri we Amerikanyň Birleşen Ştatlary, has dogrusy, bu ýurtlara wekilçilik edýän býurokratlar, soňky wakalaryň görkezişi ýaly, demokratiýa we adam hukuklary barada-da alada etmeýärler. Şeýle-de bolsa, bu ýurtlarda syýasatçylar wagtal-wagtal hasaba alynmaga mejbur bolýan jemgyýetçilik pikiri ýaly bir edara bar. Russiýada ähli jemgyýetçilik meýdanlary tasdan arassalandy. Rus býurokratiýasynyň jemgyýetiň orny we adam hukuklary baradaky garaýşy Aziýa býurokratlarynyň şol bir mowzukdaky pikirlerinden kän bir tapawutlanmaýar. Bularyň ikisiniňde jemgyýetlerine garamak zerurlygy ýok.
Kakabaý Muratberdiýew.
Çeşme : Oazis
