Halkara adam hukuklary guramalary ÝHHG-ny Merkezi Aziýada adam hukuklaryny goraýjylaryň kyn iş şertlerine üns bermäge çagyrýar.
Adam hukuklary boýunça halkara hyzmatdaşlygy (Brýussel), Bolgariýa Helsinki komiteti (Sofiýa), Raýat hukuklaryny goraýjylar (Stokgolm), Moskwa Helsinki topary (Moskwa), Gollandiýa Helsinki komiteti (Gaaga), Norwegiýanyň Helsinki komiteti (Oslo) we Polşanyň Adam hukuklary boýunça Helsinki gaznasy (Warşawa) Merkezi Aziýada adam hukuklaryny goraýjylaryň ýagdaýy barada bilelikdäki beýannama berdi. Bu beýannama, 2010-njy ýylyň 3-4-nji oktýabrynda geçiriljek ÝHHG-nyň adam ölçegi boýunça Warşawa sessiýasyna gabat gelýär.
Beýanatda Merkezi Aziýada adam hukuklaryny goraýjylaryň “adam hukuklarynyň bozulmagyny paş etmekde we jogapkärleri jogapkärçilige çekmekde möhüm rol oýnaýandygy aýdylýar. Şeýle-de bolsa, olaryň işleri gymmat düşýär. Olary gorkuzýarlar, haýbat atýarlar, köpçülige ýazgarýarlar, syýasy sebäplere görä günäkärleýärler, türmä basýarlar, gynamalara sezewar edilýär we zulum edilýär, ýurtlaryny terk etmäge mejbur bolýarlar. Garyndaşlaryna we dostlaryna-da azar berilýär".
Ynsan hukuklaryny goraýjy guramalaryň pikiriçe, häzirki döwürde sebitdäki adam hukuklaryny goraýjylaryň halkara jemgyýetçiliginden doly goldaw almagy möhümdir, sebäbi adam hukuklaryna hormat goýmak ÝHHG-nyň esasy ýörelgelerinden biridir. Beýanatda adam hukuklaryny goraýjylary goramak ÝHHG-nyň dekabr aýynda Gazagystanyň Astana şäherinde geçiriljek sammitinde ileri tutulýan mesele bolmalydygy aýdylýar.
Beýanatda Merkezi Aziýada adam hukuklaryny goraýjylaryň ýüzbe-ýüz bolýan kynçylyklary sanalandyr. Şeýlelik bilen, Gyrgyzystanda iýun wakalaryndan soň adam hukuklaryny goraýjylar bolup geçýän wakalary resmileşdirmäge synanyşandyklary üçin gorkuzylyp, aç-açan aýyplandy we yzarlandy. Gyrgyz milletinden bolan hukuk goraýjy aktiwistler etniki özbekleriň hukuklaryny goraýan bolsalar, "gyrgyz halkyna dönüklik etmekde" aýyplandy. Beýanatda “Wozduh (Howa)” adam hukuklary guramasynyň müdiri Azimzhan Askarowyň ömürlik hökümi we “Korrupsiýa garşy raýatlar” jemgyýetçilik guramasynyň başlygy Tolekan Ysmaýylowanyň özüne abanýan howplar sebäpli ýurtdan gidenligi ýatlanylýar.
Beýanatda Gazagystanyň Halkara Adam Hukuklary we Hukuk Dolandyryş Býurosynyň esaslandyryjy müdiri Ýewgeniý Žowtisiň işinde edilen hukuk bozulmalary ýatlanylýar. Žowtis hökümini Gazagystanyň demirgazyk-gündogaryndaky Ust-Kamenogorskdaky türme koloniýasynda geçirýär.
Beýanatda Türkmenistanda garaşsyz adam hukuklary toparlarynyň aç-açan hereket edip bilmeýändikleri we adam hukuklary çärelerine gatnaşmak üçin batyrgaý adamlar milli howpsuzlyk gulluklary tarapyndan gözegçilik astyndadygy, gorkuzylmagy, sorag edilmegi we serhet gadagançylygy we beýleki jeza çäreleri bar diýilýär. Ynsan hukuklaryny goraýjylar, “kanuny hukuklary üçin azyndan iki adamyň türmede oturandygyny” ýatladýarlar: Bolgariýada ýerleşýän Türkmen Helsinki gaznasy bilen baglanyşykly Annagurban Amanglyjow we Sapardurdy Hajyýew bikanun ýarag saklamakda aýyplanyp ýedi ýyl azatlykdan mahrum edildi.
Türkmen adam hukuklary aktiwisti Ogulsapar Myradowa 2006-njy ýylda geçirilen kazyýetden gysga wagt soň tussaglykda aradan çykdy. Garyndaşlarynyň pikiriçe, O. Myradowanyň jesedinde gynamalaryň alamatlary görünýärdi, ýöne onuň ölümi bilen baglanyşykly derňew entek geçirilmedi.
Hasabat 2003-nji ýylda Türkmenistandan Awstriýa gaçyp giden we “Hronika Türkmenistanyň” baş redaktory Farid Tuhbatulliniň garyndaşlarynyň 2010-njy ýylyň tomsunda gorkuzylandygyny ýatladýar.
Daşky gurşaw aktiwisti Andreý Zatoka 2009-njy ýylyň noýabr aýynda aýaly bilen bilelikde Türkmenistandan çykaryldy (mundan ozal Zatoka galp aýyplamalar bilen bäş ýyl azatlykdan mahrum edildi). Zatoka we aýaly türkmen raýatlygyndan ýüz öwürmäge mejbur boldular.
Täjigistanda Jenaýat kodeksinde töhmet we kemsitmegi gadagan edýän maddalary tankydy makalalar ýazýan žurnalistleri jogapkärçilige çekmek üçin ulanylýar. Raýat töhmeti kazyýet işlerinde köplenç ahlak taýdan zyýan talap edilýär we wezipeli adamlar tankytlaryň öňüni almak üçin ulanylýar. 2010-njy ýylyň fewral aýyndan bäri Duşanbe etrap kazyýetinde üç sany ýokary derejeli kazy aklawçy Solidjon Žuraýewe we “Aziýa-Plus”, “Faraž” we “Ozodagon” atly üç sany garaşsyz neşiriň garşysyna gozgalan kazyýet işi diňlenişigi dowam edýär. Kazylar Žuraýew tarapyndan ýaýradylan maglumatlaryň olaryň mertebesini we abraýyny kemsidýändigini aýtdylar. Kazylar ahlak taýdan ýetirilen zyýanyň öwezini dolmak üçin jemi 5 milliondan gowrak somoni (takmynan 1 million ýewro) talap etdiler. Žuraýew, köplenç jenaýat işleriniň toslanyp tapylandygyny, günäkärlenýänleriň hukuklarynyň bozulýandygyny we gynamalaryň ulanylýandygyny aýtdy.
Özbegistanda diňe iki sany resmi taýdan hasaba alnan adam hukuklary guramasy bar, olaryň biri-“Ezgulik” ýakynda basyşyň artýandygyny habar berdi. Adam hukuklaryny goraýjylaryň köpüsi yzarlamalar sebäpli ýurtdan çykdy, ondan gowrak adam hukuklaryny goraýjy günäkär tapyldy we galp aýyplamalar bilen türmede. Adam hukuklaryny goraýjylara basyş etmek üçin töhmet atmakda aýyplanyp, raýat kazyýet işi gozgalýar.
Halkara adam hukuklary guramalarynyň beýanynda daýhanlaryň hukuklaryny goraýan we bäş ýyl azatlykdan mahrum edilen Özbegistanyň garaşsyz adam hukuklaryny goraýjylaryň başlangyç toparynyň (GAHGBT) başlygy Surat Ikramow töhmet we töhmetçilik maglumatlary ýaýratmakda aýyplanyp, garşysyna kazyýet işi açyldy.
Beýannama gol çeken adam hukuklary guramalary ÝHHG-a gatnaşýan döwletlere teklipler berýär. Şeýlelik bilen, Astanadaky sammitde adamlaryň we hökümete degişli bolmadyk adam hukuklary guramalarynyň hukuklaryna hormat goýmagyň zerurdygyny tassyklamaly. Ynsan hukuklaryny goraýjylary goramagy gowulandyrmak we güýçlendirmek, adam hukuklaryny goraýjylaryň goralmagy üçin ÝHHG-nyň ýörite wekilini bellemek, adam hukuklaryny goraýjylaryň gyssagly kömege mätäç bolan ýagdaýynda ÝHHG-nyň çalt jogap bermek ukybyny ösdürmek; Gatnaşýan döwletleriň arasynda ÝHHG sebitindäki kazylaryň, prokurorlaryň we hukuk goraýjy edaralaryň garaşsyzlygyny ýokarlandyrmak üçin hyzmatdaşlygy güýçlendiriň.
Ynsan hukuklaryny goraýjylar Gyrgyzystanyň häkimiýetlerinden Azimzhan Askarowyň we onuň günäkärlenýän ýoldaşlarynyň işine gaýtadan garamagyny talap edýärler; adam hukuklaryny goraýjylary, garyndaşlaryny we aklawçylaryny goramagy; Askarow kazyýet işine garalýança boşadylmaly.
Gazagystanyň häkimiýetleri Ýewgeniý Žowtisiň işindäki ähli delillere doly göz aýlamaly we hukuklaryna hormat goýmaly, kazyýet işine seredilende Žowtisiň häzirki hökümini azat etmeli.
Türkmenistanyň häkimiýetleri raýat jemgyýeti aktiwistleri üçin kadaly işlemeli, gorkuzmaly däl, garyndaşlaryna we dostlaryna azar bermeli däl; Annagurban Amanglyjowy we Sapardurdy Hajyýewi türmeden boşatmak we şol ýerde galmak bilen olara adamkärçilikli çemeleşmegi üpjün etmek; Ogulsapar Myradowanyň ölüminiň ýagdaýlary barada düýpli we garaşsyz derňew işine başlaň we netijelerini yglan ediň.
Täjigistanyň häkimiýetleri Jenaýat kodeksiniň töhmet we kemsitme jenaýatlaryny ýatyrmaly; žurnalistleri we adam hukuklaryny goraýjylary gorkuzmak üçin kazyýet işlerini ulanmakdan saklanmak; ahlak taýdan ýetirilen zyýanyň öwezini dolmak üçin zerur mukdarlaryň ýerliklidigine we günäkärlenýäniň mümkinçiliklerine laýyk gelýändigine göz ýetiriň.
Özbek häkimiýetleri syýasy sebäpler bilen tussag edilen adam hukuklaryny goraýjylary boşatmaly; raýat töhmet kazyýet işleriniň adam hukuklaryny goraýjylary jezalandyrmak üçin ulanylmaýandygyna göz ýetiriň.
Fergana.Ru
