Garaşsyz Türkmenistanyň taryhynda metbugat baradaky ilkinji kanun güýje girdi. “Serhetsiz habarçylar” halkara guramasy ony ölü doglan diýip atlandyrdy.
Şemşat Türkmenistandan, Russiýada okaýan žurnalistika fakultetiniň talyby.
Şemşat S. Azatlyk Radiosyna beren beýanatynda "Aslynda, kanunlar, ähli kanunlarymyz ýaly, konstitusiýadan başlap owadan ýazyldy, ýöne gynansak-da olar işlemeýär" -diýdi.
ÇUKUR
Kanunyň barlygy kiçijik bir ädim, kanunyň iş ýüzünde işlemegi üçin köp zat üýtgemeli bolar diýip, "Serhetsiz habarçylar" halkara metbugat gorag guramasynyň baş sekretary Kristof Deloire aýdýar.
Gurama kanunyň ösdürilmegini we kabul edilmegini gutlaýar, ýöne press-relizde dünýäniň iň ýapyk we repressiw ýurtlarynyň birinde resmi we hakykat arasyndaky boşlugy azaltmak üçin şu wagta çenli hiç zat edilmändigi aýdylýar.
“Döwlet köpçülikleýin habar beriş serişdeleriniň plýuralizmini we garaşsyzlygyny kepillendirmeli”, ýöne iş ýüzünde metbugat ... döwlet tarapyndan gözegçilik astynda saklanýar we garaşsyz žurnalistikan hakynda pikir edip hem bolmaýar. Häkimiýetleri tejribäni öz kanunlaryna laýyk getirmäge çagyrýarys"-diýip “Serhetsiz habarçylaryň” hasabatynda aýdylýar.
Mediýa kanunynyň 59-njy maddasy daşary ýurt habar beriş serişdelerine halkyň elýeterliligini kepillendirýär. Şemşat her gezek dynç alyşda Aşgabat şäherine gaýdyp gelende maglumat tapmakda uly kynçylyklar bilen ýüzbe-ýüz bolýar.
“Elimi ýüregime goýup, size aýdaýyn: häkimiýetler henizem türkmen halkynyň metbugata girmek hukugyny üpjün etmek üçin hiç zat etmediler. Men haýsydyr bir ekstremist ýa-da pornografiki çeşmeler hakda aýdamok. Mysal üçin, biziň ýurdumyzda okuw we dissertasiýa ýazmak üçin zerur saýtlara girip bilmeris"-diýdi.
Aşgabadyň aklawçysy Aganazar, häkimiýetleriň niýetleriniň dogrulygyna şübhelenýär, kanunyň köpçülikleýin habar beriş serişdelerini döwlet bilen jemgyýetiň arasyndaky sosial we medeni gatnaşyklary kadalaşdyrmak üçin ýörite mehanizm hasaplaýandygyna ünsi çekýär we şonuň üçin olaryň işleri umumy kabul edilen hukuk, ahlak we ahlak kadalaryna laýyk gelmelidir.
Aganazar: "Bu, häkimiýetleriň islendik pursatda, mysal üçin käbir uzak Gündogar medeniýetine, bolmasa, käbir däp-dessurlara salgylanyp nurbatlary berkitip biljekdigini aňladýar" -diýdi.
6-njy madda laýyklykda, Türkmenistan hökümetine “köpçülikleýin habar beriş serişdeleri pudagynda döwlet syýasatyny kesgitlemek we onuň durmuşa geçirilişine gözegçilik etmek” ýaly ygtyýarlyklar berilýär.
Ýurtda bir habar gullugy, ýedi milli teleýaýlym, bäş sany ýerli radio stansiýasy we 39 sany neşir bar; Olaryň köpüsiniň esaslandyryjysy ýurduň prezidenti Gurbanguly Berdimuhammedowdyr.
Senagatçylar we Telekeçiler Bileleşiginiň “Rysgal” atly resmi hepdelik žurnaly bar. 2010-njy ýylda prezidentiň başlangyjy bilen we diňe oňyn taraplary öz içine aljakdygy bilen peýda boldy.
PARALLELLER
“Serhetsiz habarçylar” metbugat kanunlarynda senzuranyň gadagan edilmegi bilen hökümetiň bir partiýaly ulgamy resmi taýdan ret etmeginiň arasynda bir parallelik getirýär. Bilermenleriň pikiriçe, bularyň ikisi-de hyýal. Ýurtda bir partiýaly sistema bar we saýlawlar bäsdeşliksiz dowam edýär.
Hünärmenler ýurtdaky repressiw rejim bilen metbugat kanunynyň 4-nji maddasynda "Mediýa babatynda döwlet syýasatynyň ýörelgeleri" diýilýän zadyň arasyndaky tapawudy belläp geçýärler.
Kanunyň düzgünleri aşakdaky ýaly sanalandyr: “kanundan başga hiç kim habar beriş serişdeleriniň jemgyýetçilik gyzyklanmalary baradaky maglumatlary ýaýratmagyny gadagan edip ýa-da öňüni alyp bilmez; ... Türkmenistanyň raýatlary pikirleri we ynançlary beýan etmek, maglumat gözlemek, almak we ýaýratmak üçin metbugatyň islendik görnüşini ulanmaga haklydyr; ... köpçülikleýin habar beriş serişdelerine senzurany gadagan etmek, ... habar beriş serişdeleriniň işine gatyşmak we ... şahsyýetler ýa-da edara görnüşli taraplar tarapyndan metbugata monopoliýa etmek."
Bu düzgünleriň näderejede täsirli boljakdygyny kesgitlemek kyn. Halkara guramalarynyň metbugat azatlygy baradaky yzygiderli hasabatlary bilen tanyş bolansoň, kanunyň her nokady üçin hakykat bilen aç-açan gapma-garşylygy tapyp bolýar.
Moskwada ýaşaýan Türkmenistandaky rus jemgyýetiniň başlygy Anatoliý Fomin "Şatlanmaga entek ir" -diýdi. - Kanunyň köp düzgünleri arassa teoriýa, iş ýüzünde hemme zat başga. Uly göwrümli özgertmeler bolmadyk halatynda gowy niýetler kagyz ýüzünde galar.
Fransuz teleýaýlym kompaniýasy “Galaxy Press” -e türkmenleriň jemgyýetçilik durmuşy barada film taýýarlamaga kömek eden aktiwistler Annagurban Amanglyjow we Sapardurdy Hajyýew türmede galýarlar.
BMG we UNESKO ýaly halkara guramalaryň çagyryşlaryna garamazdan, häkimiýetler Erkin Ýewropa / Azatlyk radiosynyň Türkmen redaksiýasynyň žurnalisti Ogulsapar Myradowanyň türmedäki syrly ölümiň sebäplerini derňemeýärler. Žurnalistiň bedeninde gynamalaryň alamatlary bardy.
Azatlyk radiosynyň habarçysy Döwletmyrat Ýazgulyýew 2011-nji ýylyň oktýabr aýynda galp aýyplamalar bilen bäş ýyl azatlykdan mahrum edildi. Birnäçe hepde geçensoň, prezidentiň karary bilen onuň günäsi geçildi.
Anatoliý Fomin: "Şeýle hem, kanunyň 37-nji maddasyna şübhelenýärin, döwlet edaralarynyň umumy gyzyklanma bildirýän haýyşlara üç günüň içinde jogap bermelidigini aýdýar." Türkmenleriň hiç biri-de soraglarymyza ýazmaça jogap bermäge het edip bilmez. Iň gowusy, bahana. Kazyýetlerde-de edil şonuň ýaly: kanuna we konstitusiýa garamazdan, köplenç iş kesilen adamlar kazyýet kararyny alyp bilmeýärler.
Moskwada ýaşaýan Türkmenistandaky rus jemgyýetiniň başlygy Anatoliý Fomin bu barada pikir alyşmagy, ýagny kanuny ýerine ýetirmänligi üçin bir işgäriň jezasyny bermelidigini, belki-de şonda kanunlaryň işlejekdigini aýtdy.
Howpsuzlyk maksady bilen, makalada söhbetdeş bolan aktiwistleriň lakamlary bar.
Şadurdy Garlyýew
