Türkmenistana ilkinji saparym köp tarapdan geň galdyrdy. Men ol ýere “Saglyk we diplomatiýa” atly halkara seminarda çykyş etmek üçin geldim, oňa Merkezi Aziýanyň bäş ýurdundan - Gazagystan, Gyrgyzystan, Täjigistan, Türkmenistan, Özbegistan - şeýle hem Gruziýa, Belarus we Ermenistan ýaly ýurtlaryň saglyk we daşary işler ministrlikleriniň wekilleri gatnaşdy.
Häzirki wagtda okuw meýilnamasy diňe iňlis dilinde okadylýan Ynsanperwer meseleler we ösüş institutynyň okuwçylarynyň leksiýasy we soňraky soraglary ýadymda. Gyzykly hepde boldy - Türkmenistan halkynyň myhmansöýerligi we ýylylygy hemişe duýulýardy.
Gizlin we düşnüksiz Türkmenistan
Bir salymda çöl gyş güneşi bilen deşildi, sähel salymdan gar bilen örtüldi we geçip bolmaýan duman tutdy.
Ýurduň döwrebaplaşdyrylmagyna we açylmagyna ygrarlylygy hemme ýerde görünýär: binägerliklerde, daşary ýurtda okaýan talyplaryň sanynda, yzygiderli döwrebaplaşdyryş durmuşynda, Hytaý-Türkiýe demirýolunyň we ýurdy tebigy eksportçy etjek Ýewropa gaz turbageçirijileriň gurluşygynda. Ýurduň döwrebaplaşdyryş taslamasy berk, ýöne şol bir wagtyň özünde seresap. Başgaça bolup bilermi? Türkmenistan daşarky dünýä bilen uzak wagt bäri ýapyk; Awtoritar ýolbaşçylyk ýurdy şahsyýet kultynyň şertlerinde dolandyrýardy.
Türkmenistan Gündogar Ýewropada we Merkezi Aziýada köp sanly dermanlara çydamly inçekesel (MDR-TB) agyr ýükli on bäş (dünýä boýunça 27 ýurtdan) biridir. Ygtyýarly we gujurly milli inçekesel maksatnamasynyň edarasy şäheriň demirgazyk çetinde ak mermer bilen örtülen we iň döwrebap enjamlar bilen enjamlaşdyrylan owadan binada ýerleşýär. Ähliumumy gaznanyň grantlary netijesinde paýtagt Aşgabatdaky merkez we ýurduň bäş welaýatynyň merkezleri GeneExpertTM maşynlary bilen enjamlaşdyrylandyr, häzirki wagtda başlangyç bejeriş edaralaryndan iberilen nusgalarda ýurt boýunça neşe serişdelerine garşylygy çalt anyklamaga we kesgitlemäge mümkinçilik berýär.
Resmi maglumatlara görä, MDR-inçekesel Türkmenistanda täze bejerilen inçekesel keselleriniň azyndan 15 göterimini we 34 göterimini tutýar, bu eýýäm aladalandyryjy. Ýöne bu doly surat däl bolsa gerek - bular diňe elýeterli sanlar, kämillikden daşda: maglumatlaryň aç-açanlygy Türkmenistanda uly mesele bolup galýar.
MDR-inçekesel bilen kesellän hassalaryň sany täze halkara standart bejeriş düzgünlerinde bejerilýär, ýöne maliýeleşdirmegiň 80 göterimi halkara çeşmelerinden gelýär. Orta girdejili ýurtlarda AIW / AIDS we inçekesel epidemiýalaryna garşy göreşiň maliýe durnuklylygy alada döredýär, halkara maliýeleşdirmegiň azalýandygy we Türkmenistan ýaly ýurtlaryň gysga we orta möhletde degişli çäreleri görmek ukyby jemgyýetçilik saglygy goraýyş häzirki derejesinde galsa (JIÖ-den 2 göterim) sorag astyna alynar.
AIW / AIDS barada aýdanymyzdan soň, köne syrly Türkmenistany ýene görýäris. Soňky on bäş ýylyň içinde AIW infeksiýasynyň ýekeje-de keseli ýokdy. UNAIDS / BSGG-nyň soňky ýyllyk hasabatlarynda ýurtdan statistika tapmak mümkin däl. Maglumatlaryň düşnüksizligi meselesi ýene ýüze çykýar.
Aşgabatdaky inçekesel merkeziniň gapdalynda AIW / AIDS-iň öňüni almak boýunça milli merkez bar. Merkez kitapçalary neşir edýär, mekdeplerde we beýleki edaralarda çäreleri geçirýär we 1-nji dekabr - Bütindünýä AIDS gününe bagyşlanan çäreleri guraýar. Her gün merkez ýüz töweregi synag geçirýär, olaryň köpüsi hökmany: deslapky taýýarlyk, göwreli aýallar, ýurda gelýän daşary ýurtlular, Türkmenistanyň raýatlarynyň ýurtdan işe gitmegi meýilleşdirýänler, AIW keseliniň bardygyny ýa-da ýokdugyny tassyklaýan şahadatnama alýarlar (Türkmenistan AIW keseliniň ýokaşmagy üçin çäklendirmeler bar ýurtlaryň biri).
Gepleşiklerde bu çäreleriň ýerliklidigini we olaryň adam hukuklaryna laýyklygyny sorag edenimde, lukmançylyk işgärleriniň bulaşyklygyny duýdum. Eşiden jogabym: hawa, olara täzeden garamagyň wagty geldi. Ýeke-täk sorag, munuň syýasy derejede kabul edilip-edilmezligi, sebäbi ýurduň ýolbaşçylary däp-dessur bilen häzirki zaman arasynda deňagramlylygy saklamaga synanyşýarlar.
Ajaýyp anyklaýyş enjamlaryna, CD4 we wirus ýüküni ölçemäge taýynlygy, hünärmenleriň bilimleri we ygrarlylygyna garamazdan, ýurduň AIW / AIDS-e garşy göreşmäge taýyn däldigi, iru-giç ýurt has açyk we aç-açan bolansoň bu ýere geler. Türkmenistan azyndan üç sebäbe görä AIW / AIDS bilen göreşmäge taýyn däl:
Birinjiden, adaty medisina işgärleriniň özlerini oňaýsyz duýýan derejesinde stigmanyň ýokary derejesi ähli derejelerde aňsatlyk bilen duýulýar. Milli saglygy goraýyş işgärleri we ýolbaşçylar “bu mesele” barada gürleşýärler.
Ikinjiden, lukmanlar we hünärmenler tarapyndan görkezilen saglygy goraýyş pudagy, hyzmat edýän ilatyndan uzakda. Köplenç ýok raýat jemgyýeti, abraýly we işjeň Milli Gyzyl Ýarymaý Jemgyýetiniň ýeke-täk kadadan çykmasy bilen professional saglyk ulgamy bilen gepleşik geçirmeýär. Bu guramanyň ýolbaşçylary we işgärleri bilen geçirilen duşuşyklarda, saglyk işgärleri bilen geçirilen söhbetdeşliklerden has köp jyns gatnaşyklarynyň we neşe serişdeleriniň ulanylmagynyň garaşylýan hakykatlary hakda has köp zat öwrendim.
Üçünji sebäp, ýurtda serhet gözegçiligi we neşe serişdelerini ulanmak bilen baglanyşykly häzirki repressiw hukuk goraýjy syýasatlar tarapyndan goldanýan ýalan howpsuzlyk duýgusynyň bolmagydyr. Bu çemeleşmeler, saglygy goramak we iň ejiz toparlara ýetip bilmeýän köpçülikleýin öňüni alyş syýasatlary bilen birlikde, adam hukuklarynyň bozulmagy ýaly islenilmeýän netijelere getirer. 90-njy ýyllaryň ikinji ýarymynda neşe serişdeleriniň ulanylyşynyň tolkuny we / ýa-da ýurt açylandan soň halkara söwdasynyň we adamlaryň hereketiniň giňelmegi bilen baglanyşykly AIW / AIDS epidemiýasynyň bardygy ýüze çyksa, şonda Türkmenistan jogap bermäge taýyn bolmaz.
Türkmenistanda saglyk diplomatiýasy, sebitdäki köp ýurtlarda bolşy ýaly, hökümet bilen saglygy goraýyş edaralarynyň arasynda jemgyýetiň saglyk ulgamyna bolan ynamyny güýçlendirjek - ylmy subutnamalara esaslanýan we hormat goýýan ulgamyň arasynda gönü we dowamly adam hukuklary, raýat jemgyýetiniň wekilleri we halk köpçüligi bilen bilgeşleýin hyzmatdaşlyk etmek, gepleşik başlamaga kömek etmek kyn mesele bilen ýüzbe-ýüz bolýar.
ANT redaktorlaryndan: Mişel Kazaçkine fransuz lukmany, gözlegçi, diplomat we adam hukuklaryny goraýjy. 2012-nji ýylyň 20-nji iýulynda BMG-nyň Baş sekretary Pan Gi Mun ony BMG-nyň Gündogar Ýewropa we Merkezi Aziýa boýunça AIW / AIDS boýunça ýörite wekili edip belledi. Ondan öň, 2007-nji ýylyň fewral aýyndan 2012-nji ýylyň mart aýyna çenli AIW / AIDS, inçekesel we gyzzyrma garşy göreşmek boýunça Global gaznanyň müdiri bolup işledi. Wikipediýa görä, professor Kazaçkin Ženewadaky aspirantura halkara we ösüş barlaglary institutynyň global saglyk maksatnamasynyň uly işgäri, Neşelere garşy göreş boýunça global komissiýanyň agzasy we Robert Karr adyndaky raýat jemgyýetiniň ulgamlaryny ösdürmek üçin gaznanyň müdiriýetine ýolbaşçylyk edýär.
Mişel Kazaçkin
