"Hökümete degişli bolmadyk-Jemgyýetçilik guramalar" adalgasy Türkmenistanda gozgalaň ýaly bolup gelýär. "Hökümete degişli däl"-"hökümete garşy" diýmekdir. Munuň özi “döwlete garşy” we şonuň üçin ähli işgärler elmydama ondan gaça durmaga synanyşýarlar we ýerine “Jemgyýetçilik birleşikleri” bilen çalyşýarlar ...
Indi jemgyýetçilik guramalarynyň köplenç tapylýan ýeri Türkmenistanda doly arassalandy. Emma höwesjeň we garaşsyz (Türkmenistanda mümkin boldugyça) toparlar we guramalar döwlete wepalylygyň bosagasynda deňagramlylygy saklamak we öz zatlaryny etmäge synanyşmak bilen hemişe beýle däldi. Olara “Türkmenistanyň gahrymany Atamyrat Nyýazowyň (Prezident Nyýazowyň kakasy) adyny göterýän Weteranlar Bileleşigi”, “Türkmenistanyň gahrymany Gurbansoltan-eje” (Prezident Nýazowyň ejesi) adyny göterýän Aýal-gyzlar birleşigi, “Magtymguly adyndaky” (Türkmenistanyň halk şahyry) Ýaşlar Birleşigi we ş.m. Esasy zat, ýokarda we döwlet goldawyna eýe bolanlar (atlaryndaky şöhratly atlar sebäpli bolsa-da) hasaba alyş prosedurasyndan (2004-nji ýyla çenli) geçmek we ýeriňizi eýelemek üçin häkimiýetlere işiňiziň ugurlarynyň belli bir derejede Türkmenistanyň gahrymanlarynyň adyny göterýän guramalaryň işinden tapawutlydygyny subut etmeli.
2004-nji ýyla çenli resmi hasaba almagyň pellehanasyna ýetip bilmeýän kiçi, (grant şertleri köplenç gutardy), ýöne işjeň toparlar we klublar köpeldi. Indi bilim, soň ekologiýa, sport, senetçilik we halk senetleri, daşary ýurt dillerini we hatda zenan jurnalistleri öwrenmek üçin.
Merkezi Aziýanyň beýleki ýurtlary bilen deňeşdirilende, ähli üstünlikleri gaty sada görünýärdi, ýöne olaryň köpüsi uly hormata mynasyp (käwagtlar "iýmek" üçin döredilen hem bolsa), sebäbi iň agyr atalyk şertlerinde işlediler. Bularyň hemmesi Türkmenistanda Hökümete degişli bolmadyk jemgyýetçilik guramalaryny we has giňişleýin raýat jemgyýetini goldamak üçin hiç hili çynlakaý gaznanyň we maksatnamanyň işlemändigine garamazdan. Kadadan çykmalar daşky gurşawy goramak programmalary we Amerikanyň Counterpart Consortium guramasynyň işi, hiç haçan häkimiýetleriň nukdaýnazaryndan "ýalňyş" guramalar we toparlar bilen iş salyşmady ýa-da maliýeleşdirmedi.
Emma 2004-nji ýylda, jemgyýetçilik guramalarynyň özlerini jemgyýetde çynlakaý güýç diýip yglan eden Gruziýada we Ukrainada Türkmenistan "jemgyýetçilik birleşikleriniň" işini kadalaşdyrýan täze kanun kabul etdi. Bu kanunyň tapawutly aýratynlygy, hatda Adalat ministrliginden (öňki Adalat ministrligi) başga-da, bu ýa-da beýleki pudaga gözegçilik edýän başga bir "profil" ministrligi tarapyndan hasaba alynmaga rugsat berilmelidigini görkezýän kada-kanun däldi. Ýöne salgylanma Türkmenistanyň Jenaýat kodeksine degişlidir we derrew "jemgyýetçilik işlerine bikanun gatnaşandygy" üçin jenaýat jezasy barada makala hödürledi. Kanun güýje girmezden ozal hasaba alnan jemgyýetçilik guramalarynyň hemmesi diýen ýaly (prezidentiň ejesi we kakasynyň adyny göterýän guramalar bilen garyşdyrylmaly däl) Adalat ministriniň karary bilen ýapyldy. Soňra Adalat ministrliginiň işgärleri jemgyýetçilik guramalarynyň agzalaryny we aktiwistleriniň öýlerine gije aýlandylar we "bikanun işleri" üçin jenaýat jogapkärçiliginden habarlydyklaryna gol çekmegini islediler.
Az salymdan, ähli "jemgyýetçilik birleşikleriniň" gaýtadan hasaba alynmagy yglan edildi. Siziň çak edişiňiz ýaly, bu täzeden hasaba alyş, halk şahyrynyň adyny göterýän we döwlet tarapyndan goldanýan Nyýazow maşgalasyndan Türkmenistanyň gahrymanlarynyň adyny göterýän guramalar tarapyndan aňsatlyk bilen geçirildi. Şeýle-de bolsa, olaryň tutuş ýurt boýunça 180 töweregi bar! Olaryň köpüsi üç-bäş milli guramanyň şahamçalarydyr. Häkimiýetler az ilatly Gyrgyzystanda has uly (!) Jemgyýetçilik guramalarynyň iki hatardan köpdügini bilenoklar.
Ýapyk jemgyýetçilik guramalarynyň agzalaryndan az sanlysy "bikanun jemgyýetçilik işleri" üçin 3 ýyla çenli türkmen zyndanyny almak isledi. Kimdir biri daşary ýurtlara uzaklara gitdi, kimdir biri ýörelgelerini üýtgedip, döwlet gullugyna gitdi, kimdir biri hünärmen ýa-da iş geňeşçisi hökmünde goşmaça iş tapýar, kimdir biri köplenç öňki jemgyýetçilik aktiwistleriniň jemgyýetinden çykýar. Emma Türkmenistanda raýat jemgyýetiniň bir böleginiň ösüşiniň bu tapgyrynda biz ony soňlap bileris. Bu ajaýyp ýurtda garaşsyz kärdeşler arkalaşyklarynyň ýokdugyny (hatda kärdeşler arkalaşyklary barada kanun hem ýok, häkimiýetler synp göreşiniň sapaklaryny ýada salýarlar), ähli habar beriş serişdeleri döredildi we Türkmenistanyň prezidentine degişlidir, ähli jemgyýetçilik guramalary ene-atasynyň ýa-da epiki gahrymanlaryň atlaryny göterýärler, umuman raýat jemgyýetiniň ösüşine ýagly nokat goýup bolar.
Bir ýyl geçdi. 2005-nji ýylda häkimiýetler "bikanun jemgyýetçilik işlerini" ýuwaşlyk bilen jenaýat jogapkärçiligine çekdiler. Bu bolsa daşary ýurt ilçihanalarynyň we ÝHHG-nyň diplomatlarynyň arasynda tolgunma döretdi. Emma şol gözýaşlar krokodil gözýaşy boldy. Soňky bir ýylyň dowamynda jemgyýetçilik guramalary hem olardan ýüz öwürdiler. Aktiwistler indi ýygnaklara çagyrylmady, ähli grant maksatnamalary togtadyldy, ahlak goldawyndan mahrum edildi, diňe ýatlamazlyga ýa-da duýmazlyga synanyşdylar. Şol kanun kabul edilenden bir ýyl soň jemgyýetçilik işleri üçin jenaýat jezasynyň ýatyrylmagy, bu oýunlary häkimiýetler we diplomatlar bilen näçe adamyň oýnamak isleýändigini görkezdi.
Boljak zada çäre ýok. Häkimiýetler Türkmenistanyň gahrymanlarynyň we milli gahrymanlarynyň adyny göterýän "jemgyýetçilik birleşikleriniň" şahamçalaryny döredýärler, ilçihanalar we beýleki donorlar şeýle nesilden hoşal bolýarlar we ... hemaýatkärlik edip başlaýarlar! ÝHHG-nyň Aşgabatdaky ofisi, Günbatar ýurtlarynyň ilçihanalary we Counterpart Consortium, has oňat ulanylmaga mynasyp bolan türkmen rejiminiň ideologiki hyzmaty we Prezident Nyýazowyň şahsyýet kulty üçin maliýe işini maliýeleşdirýär, sebäbi alyjylar başga bir zat etmegi islemeýärler, edip hem bilmeýärler.
Emma mukaddes ýer hiç wagt boş bolmaýar. Eýýäm Türkmenistanda käbir ýerlerde protest, dini mazmunly listowkalar peýda bolýar. Täze güýç peýda bolýar, birnäçe güýç hem bolup biler. Bu güýçler jemgyýetçilik guramalarynyň intellektual agzalary ýaly pese gaçýan garşydaş bolmaz. Emma bu düýbünden başga bir waka.
Myrat Aýtakow (Aşgabat).
"Oazis" žurnaly
