G. Berdimuhammedow ilkinji parlament saýlawlaryny geçirdi
Türkmenistanda saýlawlar
Düýn Türkmenistan Prezident Berdimuhammedow häkimiýet başyna geleli bäri ilkinji parlament saýlawlaryny geçirdi. “Türkmenleriň atasy” Saparmyrat Nyýazow ölenden iki ýyl soň geçirilen 4-nji çagyryş mejlisine deputatlaryň saýlanmagy täze prezidentiň şahsyýet kultynyň mirasyny ýok etmäge taýýardygyny görkezmek üçin niýetlenipdi. Bu ýolda ilkinji ädim, Türkmenbaşy döwründe bezeg organyna öwrülen parlamentiň roluny ýokarlandyrmak bolmaly. Şeýle-de bolsa, günbatar diplomatlarynyň we adam hukuklaryny goraýjylaryň pikiriçe, Türkmenistanda şu wagta çenli geçirilen özgertmeler diňe demokratiýalaşma we syýasy plýuralizm görnüşini döredýär.
4-nji çagyryş mejlisiniň deputatlarynyň saýlawlary, birnäçe parametrlere görä garaşsyz Türkmenistanyň taryhynda ilkinji şeýle saýlaw boldy. Şu ýylyň sentýabr aýynda konstitusiýa üýtgetmeler girizmek bilen, Prezident Gurbanguly Berdimuhammedow diňe bir parlament saýlamak tertibini üýtgetmän, düzümini iki esse köpeltmek bilen çäklenmän, prezident Nyýazowyň döwründe ýitiren käbir ygtyýarlyklary ýokary kanun çykaryjy organa gaýdyp berdi.
Ýatladýarys, soňky bäş ýylda türkmen mejlisiniň ýurduň syýasy durmuşynda hiç hili rol oýnamandygyny - 2003-nji ýylyň awgust aýynda Mejlis agzalarynyň arasynda, janyna kast etmek synanyşygyny taýýarlamakda dildüwşük gurandygyny güman edip, Saparmyrat Nyýazow parlamenti ygtyýarlyklaryndan mahrum etdi. Olar Halk ýygnagy (Halk maslahaty) diýilýän ýere geçirildi. 5 müň “halk wekili” bolan Halk Maslahaty aslynda parlamentiň ornuny tutdy we şonda-da saýlanan gurama däldi.
2006-njy ýylyň 21-nji dekabrynda birden aradan çykan Saparmyrat Nyýazowyň ornuny alan öňki Saglyk ministri Gurbanguly Berdimuhammedow, demokratiýalaşdyrmak we syýasy ulgamy özgertmek ugrunda yglan edilen ugrunyň çäginde Halk Geňeşini ýatyrmak we parlamenti dikeltmek kararyna geldi. Netijede, şu ýylyň sentýabr aýynda konstitusiýa zerur üýtgetmeler girizip, Halk Maslahaty öz-özüni dargatýandygyny yglan etdi. Indi türkmen häkimiýetiniň täze konfigurasiýasy şeýle bolmaly: döwlet baştutany sebit häkimiýetleriniň baştutanlaryny, Merkezi saýlaw toparynyň agzalaryny, kazylary we beýleki wezipeli adamlary bellemek hukugyny saklaýar, Mejlis beýleki güýçler bilen bir hatarda prezidentlige saýlawa çagyrmak we hatda prezidenti işden aýyrmak hukugyny alýar.
Täze mejlisiň düzümini 65-den 125 orunbasara çenli köpeltmek bilen, Prezident Berdimuhammedow türkmen syýasatyna bäsdeşlik meňzeşligini girizmäge synanyşdy. Täze saýlaw kanuny diňe bir partiýalaryň we jemgyýetçilik guramalarynyň däl, eýsem dalaşgärlerini hödürlemek hukugyny alan raýat toparlarynyň hem saýlaw prosesine gatnaşmagyny resmi taýdan göz öňünde tutýar. Netijede, Türkmen Merkezi saýlaw toparynyň habar berşi ýaly, düýnki saýlawlarda 125 orun üçin 288 dalaşgär bäsleşdi. Dogry, olaryň maksatnamalary saýlawçylar üçin känbir bilinmedi. Şol bir wagtyň özünde, dalaşgärleriň 90%-nyň prezident Nyýazowyň döwründe döredilen prezidentiň tarapdary Demokratik partiýa we hökümete tarapdar Galkynyş hereketine wekilçilik etmegi gaty dostlukludyr.
Düýnki saýlawlaryň arasyndaky başga bir tapawut, diňe GDA ýurtlaryndan synçylaryň däl, eýsem halkara guramalarynyň wekilleriniň çäkli mukdary hem boldy. Prezident Berdimuhammedowyň bu ýurtda halkara synçylarynyň bardygyny zerur hasaplamaýanlardan tapawutlylykda, dünýä jemgyýetçiliginden Türkmenistanda geçiriljek parlament saýlawlaryna iň amatly baha bermek üçin işlenip düzülen birnäçe işjeň ädim ätdi. Saýlawdan bir aý gowrak wagt öň, jenap Berdimuhammedow Demokratik institutlar we adam hukuklary guramasynyň (DIAHG) wekillerini we ÝHHG-nyň Baş sekretary Mark Perrena de Brişambony ýurda çagyrdy we täze parlament saýlawlarynyň “Türkmenistanda demokratiýalaşma prosesiniň yzyna dolanyp bolmajakdygyny tassyklar” diýen pikiri öňe sürdi. ÝHHG bu signala seresaplylyk bilen jogap berdi we respublikada syýahat edýän guramanyň wekilleriniň synçy däl-de, bilermen statusyna eýe boljakdygyny görkezdi. Bu, şeýle ýagdaýlarda adaty bolan saýlawlaryň demokratik häsiýetine baha bermekden saklanmaga mümkinçilik berýär.
DIAHG -iň metbugat sekretary Ýens Hagen Eşenbaher guramanyň wekilleriniň wezipesini düşündirdi: “Biz ÝHHG-nyň Aşgabatdaky missiýasyna kömek etmek üçin dokuz hünärmenden ybarat uly bolmadyk topary iberdik. DIAHG hünärmenleriniň beýle az sanlysynyň höküm çykaryp bilmejekdigine ünsi çekip, “Bu doly gözegçilik missiýasy däl, belki-de hünärmenlerimiz ses beriş güni saýlawlaryň nähili boljakdygy barada düşünje alyp bilerler.” Şol bir wagtyň özünde jenap Eşenbaher DIAHG wekilleriniň respublikada galmagyny Aşgabat bilen çäklendirmejekdigini we beýleki sebitlere gitjekdigini aýtdy.
Waşington hem öz gezeginde respublika synçy ibermekden ýüz öwrüp, türkmen saýlawlaryna garşy has möhüm pozisiýa eýeledi. ABŞ-nyň Döwlet departamentiniň düýn aýdyşy ýaly “Türkmenistanda geçiriljek saýlawlar halkara standartlaryna laýyk gelmez; bu ýurtda syýasy plýuralizm ýok”.
Bu aralykda, saýlawlaryň özi meýilleşdirilen ssenariýa laýyklykda doly geçirildi. Saýlaw meýdançalary irden sekizde açyldy we eýýäm günortan Merkezi saýlaw komissiýasy ýerli wagt bilen öýlän sagat 12-ä çenli “tutuş ýurt boýunça 1 million 566 müň 744 adam ses berdi, hasaba alnan ähli saýlawçylardan, ýagny umumy sanyň 56,68% -ini habar berdi”. Şeýlelik bilen, hereket edýän kanunçylyga laýyklykda, saýlaw meýdançalarynyň ýapylmazyndan birnäçe sagat öň geçirilen saýlawlary ykrar etmek mümkinçiligi berildi. Aýratyn-da, saýlaw meýdançalary milli baýdaklar we prezident Berdimuhammedowyň uly portretleri bilen bezeldi. Türkmen metbugatynyň habar berşi ýaly, garry kakasy bilen saýlaw uçastogyna gelen Gurbanguly Berdimuhammedow, Annaniýaz Artyk adyndaky mekdebiň binasynda ýerleşýän Aşgabadyň 10-njy saýlaw okrugynyň 134-nji saýlaw meýdançasynda ilkinji bolup ses berenleriň biri boldy.
Täze mejlisiň saýlawlaryny “demokratiýalaşma sergisi” hökmünde görkezmek üçin döredilen başga bir täzelik, respublikanyň daşyndaky Türkmenistanyň raýatlarynyň köpçülige gatnaşmagy boldy. Daşary ýurtlardaky Türkmenistanyň ilçihanalarynda we konsullyklarynda ilkinji gezek 27 saýlaw meýdançasy açyldy. Şeýlelik bilen, Russiýa Federasiýasyndaky Türkmen ilçihanasynda döredilen 2120-nji saýlaw meýdanynda ses beren saýlawçylar Aşgabatdaky watandaşlaryndan pes däldi. Günortana çenli “Moskwa meýdanyna” gatnaşanlaryň sany 58% -den geçdi.
Mejlisiň 4-nji ýygnagynyň saýlawlarynyň geçirilmeginiň, Türkmenbaşynyň aradan çykmagynyň ikinji ýyl dönüminiň öňüsyrasynda Türkmenistany demokratiýalaşdyrmak prosesini dünýä jemgyýetçiligine görkezmek üçin döredilen ýeke-täk ädim däldigi bellärliklidir. Prezident Berdimuhammedowyň döwlet gimniniň şygaryna üýtgeşmeler girizip, täze görnüşüni 21-nji dekabrda resmi taýdan tassyklanjakdygy gaty dostlukludyr. Türkmenbaşynyň aradan çykan gününe çenli ondaky “ähli türkmenleriň atasy” diýen dört salgynyň hemmesi gimniň şygaryndan aýrylar. Häkimiýetleriň bu üýtgeşmeleri “işçileriň köp haýyşy boýunça” sözleri bilen düşündirmegi gyzykly. Şol bir wagtyň özünde, Aşgabatda möhüm wakalaryň üýtgemeginiň ýene bir alamaty, prezident Berdimuhammedowyň "Ösüşiň täze belentliklerine tarap" atly kitaby köp sanly çykyşynyň saýlanmagynyň öňüsyrasynda neşir edildi. Kitapda türkmen lideriniň çykyşlaryndan sitatalar we hökümdarlygynyň iň möhüm wakalarynyň suratlary bar (2006-njy ýylyň ahyryna çenli türkmenleriň maglumat kitabynyň merhum Türkmenbaşynyň Ruhnama bolandygyny ýadyňyzdan çykarmaň).
Adynyň efirde tutulmagyny islemedik günbatarly diplomat Türkmenistandaky ýagdaýa şeyle baha berdi: "Rejimiňkeşbi üýtgedi, ýöne binýady öňküligine galýar". Şol bir wagtyň özünde Nýu-Ýorkda ýerleşýän halkara adam hukuklary guramasy Human Rights Watch öz beýanatynda "Türkmenistan käbir öňegidişlik gazandy, emma dünýädäki iň repressiw we awtoritar döwletleriň biri bolmagynda galýar" -diýdi.
Sergeý Strokan
“Kommersant” gazeti
