1-nji martda Türkmenistanyň Döwlet howpsuzlyk geňeşiniň mejlisinde Prezident Gurbanguly Berdimuhammedow jenaýat-kazyýet kanunçylygynyň liberallaşdyrylmagynyň göz öňünde tutulandygyny aýtdy.
Hususan-da, tussaglaryň saklanýan ýerlerinde tussag edilmegine jemgyýetçilik gözegçiliginiň tertibi girizilmegi we olary zähmet terbiýesine çekmek meýilleşdirilýär. Mejlise taýýarlamak tabşyrylan täze Jenaýat kodeksi, agyr jenaýatlar üçin iň ýokary jeza 25 ýyldan 15 ýyla çenli azaldylar we pul jerimesi görnüşinde jeza göz öňünde tutulýar.
Beýleki çäreleriň arasynda türkmen lideri hukuk jemgyýetiniň işini güýçlendirmek barada çykyş etdi.
Prezident tarapyndan teklip edilen jenaýat we prosessual kanunlara üýtgetmeler öň düşünüldi. Türkmen jenaýat jeza ulgamy köne we döwrebaplaşdyrylmagyny talap edýär. Goňşy Merkezi Aziýa ýurtlary köpden bäri bu ýoldan ýöräp, agyr jenaýatlar üçin jezalary ýeňilleşdirdi, ownuk jenaýatlar üçin jerime saldy we barlyşyk institutyny kanunlaşdyrdy. Türkmenistanda bolsa towuk ogurlandygy üçin bäş ýyl azatlykdan mahrum edilip bilner. Halkara hukuk tejribesinde beýle jenaýatlar üçin adatça uly möçberde pul jerimesi salynýar.
Bidüzgünçilik üçin agyr şertler bolmazdan üç ýyldan bäş ýyla çenli azatlykdan mahrum etmek jezasyny göz öňünde tutýan maddalar liberallaşdyrylmaly. Bu, ykdysady jenaýatlaryň ähli görnüşlerine degişlidir. Mysal üçin, oba hojalygynyň ýygym döwründe nädogry maglumat bermek bilen ogurlyk, adatça iň ýokary bäş ýyl azatlykdan mahrum edilýär. Bu kadalar şertli höküm ýa-da jerime bilen çalşylmalydyr.
Täze kanunda, ilkinji gezek edilen jenaýatlaryň käbir görnüşleri üçin has ýeňil jeza göz öňünde tutmalydyr.
Dünýä jenaýat-kazyýet işinde ogurlyk we talaňçylyk bu ülňülere laýyk gelýär; kämillik ýaşyna ýetmedikler tarapyndan edilen jenaýatlar (esasanam agyr jenaýatlardan başga - adam öldürmek, talaňçylyk, zorlamak), ykdysady jenaýatlar, döwlet serhedini bikanun geçmek, döwlet işgärini kemsitmek, harby gulluga çagyrylmakdan gaçmak. Şeýle-de bolsa, türkmen kanunlaryna görä, bu jenaýatlar üçin raýatlar, komissiýanyň ýagdaýyna garamazdan iki ýyldan ýedi ýyla çenli azatlykdan mahrum edilýär we höküm çykarmak praktikasy kazyýetleriň jezany “iň ýokary derejede” kesgitleýändigini görkezýär.
Tankytçylar, Türkmenleriň jenaýat kanunlarynyň, Jenaýat kodeksiniň 78-nji maddasyna laýyklykda, göwreli aýallara we ýaş çagaly aýallara degişlilikde hökümi yza süýşürmek ýaly ýumşak düzgünleriň bardygyny öňe sürüp bilerler. Şeýle hem şertli hökümi göz öňünde tutýan 68-nji madda bar. Emma, gynansak-da, Jemgyýetimiz tarapyndan ýerine ýetirilen sözlere gözegçilik 1996-njy ýyldan bäri bu maddalaryň hiç biriniň iş ýüzünde ulanylmaýandygyny görkezýär.
Hukuk jemgyýeti institutyny özgertmek hem iň möhüm bolup görünýär. Ilki bilen, aklawçylara degişli ygtyýarlyklary bermeli we tussag edilmegiň ähli basgançaklarynda günäkärlenýänlere kanuny gorag bermeli.
Munuň üçin ilki bilen Türkmenistanda 1970-nji ýyldan bäri ulanylýan öňki Sowet analogyny ýatyryp, “Aklawçy jemgyýeti we aklawçylynyň kanuny işleri” barada täze kanun kabul etmeli.
Bu könelişen kanunçylyga laýyklykda, ýurdumyzdaky aklawçylaryň hakyky hukuklary ýok. Tutulan adamyň tussag edilmegine resmi taýdan ygtyýar berilmezden ozal ähli ýurtlarda giňden ulanylýan hukugy ýok. Islendik jenaýatda güman edilip on gün tussag edilenleriň resmi hasaba alynmazdan kazyýetden öňki tussaglykda saklanýandygy belli. Tassyklananlary boýun almak üçin şeýle tussaglara fiziki we psihologiki basyş edilýär. Islenýän netijelere ýetip bolmaýan bolsa, “şübheli” on bäş gün “ownuk bidüzgünçilik” ýa-da “hukuk goraýjy edaranyň işgärine garşy çykandygy üçin” administratiw tussaglykda saklanýar. Bu wagtyň içinde şübheli döwlet jeza enjamy bilen ýeke galýar.
Ikinjiden, aklawçylara prokuratura tarapy ýaly ygtyýarlyklar berilmeli. Türkmenleriň kazyýet ulgamynyň meselesi, 1995-nji ýyldan bäri ýekeje-de aklanmady. Kazyýetler diňe günäkärlenýäniň günäsini subut etmek üçin karar berdiler we aklawçylaryň isleglerini hasaba almaýarlar.
Üçünjiden, aklawçynyň ähli demokratik ýurtlarda bolşy ýaly öz derňewini geçirmäge hukugy bolmaly. Şeýle hem “gorag şaýady” ýaly düşünjäni kanunlaşdyrmak zerur.
Deslapky derňew wagtynda derňew edaralary şübheli adamyň günäkärdigini subut edýär we aklawçynyň öz müşderisiniň bigünädigi baradaky hakykatlary gözlemäge, şaýatlary tapmaga we olar bilen gürleşmäge hukugy bolmaly.
Aslynda şu wagta çenli hemme zat başgaça bolup geçýär. Kazyýetden öň bir aklawçynyň şaýat bilen duşuşandygy we gürleşendigi belli bolsa, ony kazyýete gatnaşmakdan aýyrýarlar.
Türkmenistanyň garaşsyz aklawçylar birleşiginiň başlygy we Gollandiýada ýerleşýän NBCA hünärmeni Timur Misrihanow.
NBCA
