Resmi maglumatlara görä, şu ýyl Türkmenistanda, prezidentiň kararyna laýyklykda, "Gadyr Gije" bellenilýän güni 9000 tussag türmelerden we koloniýalardan boşadyldy. Olardan köpüsi uly bolmadyk jenaýatlarda günäkärlenen adamlar. Günägeçişlik, bagyşlaň, bu çäräni ýurtda beýle atlandyrmak adaty bolşy ýaly, adatça agyr jenaýatlary üçin azatlykdan mahrum edilýänlere we “rejime garşy adamlar” diýilýänlere täsir etmedi: syýasy tussaglar, wyjdan ýesirleri we beýleki başgaça pikirlenýänler üçin, we 2002-nji ýylyň 25-nji noýabrynda ýurduň prezidentiniň janyna kast etmek synanyşykda aýyplanyp, azatlykdan mahrum edilenler.
Türkmen hakykatynyň şertlerinde adaty gözleg geçirmekde kynçylyk çekendigine garamazdan, THF agzalary aýyň başynda günäsi geçilýän öňki tussaglaryň birnäçesi, şeýle hem käbir hukuk goraýjy edaralaryň işgärleri we lukmançylyk işgärleri bilen azatlykdan mahrum edilen ýerler bilen baglanyşykly söhbetdeşlik geçirmäge mümkinçilik tapdylar. Birnäçe sorag berdik, jogaplary aşakda berilýär. Aýratyn-da bellemeli zat, jogap berenleriň hemmesi häkimiýetleriň esassyz yzarlamalaryndan gorkup, atlaryny we häkimiýetleriň anyklap biljek beýleki jikme-jikliklerini aýtmazlygy haýyş etdiler ...
J., 37 ýaş: “Bu meniň ikinji günä tussaglygym. Neşe serişdeleri üçin iki gezek tussag edildim ... - Tussaghanalarda saklanyş şertleri, ilkinji tussag edilenleriňiz bilen deňeşdirilende gowulaşdymy? -Ýok. Hemme zat edil öňki ýalydy. Ýöne Ruhnama salgylanyp, wizual agitasiýa has köp boldy. Ol ýerdäki adamlar ýeterlik iýmitlenmeýär we kesel bolýar. Türme işgärleri tussaglaryň garyndaşlary tarapyndan getirilen azyklar bilen ýaşaýarlar. Men olary günäkärlemeýärin, olaram şeýdip ýaşamaly. - Tussaglar öz hukuklaryndan habarlymy? - Muny eşitmedim. Ilki türmä baranyňyzda, ol ýerde uzak wagtlap türmede oturanlar size hemme zady öwrederler. Häkimiýetleriň gazabyna düşmezlik üçin özlerini nähili alyp barmalydygyny maslahat berýärler. - Tussaglaryň häkimiýetleriň bikanun hereketlerine garşy şikaýat etmek mümkinçiligi barmy? - Kazyýet işine kanuny garalmagyny talap eden ýigitleriň bardygyny bilýärin. Ýöne ol ýerde ýörite süňkleriňi döwýänler bar, olary şeýle bir urýarlar welin, häkimiýetler bilen habarlaşmak islemeýär. - Kanuny bozmazlyk üçin ilkinji günä geçişlikden soň durmuşyňyzy üýtgetjek bolmadyňyzmy? - Onda näme etmeli? Iş ýok. Maşgala eklemeli. Sag bolsun Türkmenbaşy, ol bize her ýyl erkinlik sowgat berýär".
K., 20 ýaşynda: “Bu meniň tussaglygym. Ogurlyk üçin. Golaýdaky gurluşyk meýdançasyndan käbir gurluşyk materiallaryny ogurladym. Hususyýetçilere satmak isledim. Gurluşyk ýolbaşçylaryndan meni näçe gezek işe almagyny haýyş etdim, olar ret etdiler. Hünärim ýok diýýärler. - Türmede hünär almaga synanyşdyňyzmy? – Nirede, türmedemi? Bizde ähli mekdepleri we tehnikumlary ýapdylar! Siz bolsa türmede hünärleriň öwredilmegini isleýärsiňiz. Munuň ozal bolandygyny aýdýarlar. Häzirb bolsa ýok. Iň bärkisi, meniň oturan ýerimde beýle amal edilmedi. Dogry, türmede işlemäge mümkinçilik bar.
O. 44 ýaşynda: “Näme üçin tussag edildim, aýtmak islemeýärin, netijelerinden gorkýaryn. - Türmede garyndaşlaryňyz bilen duşuşdyňyzmy? - Aýda bir gezek 30 minutlyk duşuşmak hakyň bar. - Hemmeleremi? - Ýok. Şeýle tussaglar bardy, olar hakda gürrüň edilýärdi - olar aýratyn, duşuşmaga rugsat berilmeýär, prokuratura we käbir beýleki hyzmatlaryň gözegçiligi astynda. - Olar hakda has giňişleýin maglumat berip bilersiňizmi? Türme işgärleri olara zulum edýärler, köplenç "rejimi bozandygy üçin" jeza kamerasyna salýarlar. Türme möhletini uzaltmak üçin wagtal-wagtal düzgün bozmalara sezewar edilýär. Mysal üçin, A. kömek soramak üçin halkara guramalaryna ýüz tutandyklary sebäpli, alty aý bäri garyndaşlaryny görmäge rugsat berilmedi. - Azatlykdan mahrum edilen ýerlerde lukmançylyk kömegi bilen ýagdaý nähili? - Puluňyz we baglanyşyklaryňyz ýa-da baý garyndaşlaryňyz bar bolsa, hyzmatyny ulanyp bilersiňiz. Şeýlelik bilen, mysal üçin, diş agyrsa.
M., 43 ýaşynda: “Meni kezzaplykda aýypladylar. - Siziň aklawçyňyz barmydy? - Hawa. Emma aklawçylar hiç zat edip bilmeýärler. Bu ýerde hemişe tölemeli. Aglasam, maňa degmezler diýip yşarat etdiler. - Prokuratura ýüz tutduňyzmy? - Aýyplamamy täzeden ýazýarlar we hiç hili hakyky barlag geçirmezden resmi taýdan gatnaşmakdan çykýarlar. Kazyýetler hem muny edýärler. - Her niçigem bolsa, biz bagyşlandyk. - Sebäbi türmelerde adam köp! Häkimiýetleriň bu işi ýasandyklary aýdyň görünenden soň, amnistiýa girizýärler. Häkimiýetleriň göwnünden turmaýanlardan başga. - Häkimiýetleri kim halamaýar? - Häkimiýetleriň haýbaty bilen heläk bolmaýan we "toba sözlerine" gol çekmeýänler. Türmede olaryň käbiri bilen ýollardan geçdim. Bu olar üçin aňsat däl ".
M., 29 ýaşy: “Şäherimizde birnäçe ýyl bäri çagalary bilen ýerli neşe söwdasy we jelephana bilen meşgullanýan bir aýal bar. Maşgalasynda her ýyl kimdir biri türmä basylýar. Öýe ýygnanan güni ýokdy. Özi birnäçe gezek oturdy. Çagalary-da. Indi ýaşulular beýleki şäherlere gitdiler we şol ýerde öz işlerini guradylar. Adatça hökümlerini näçe wagtlap ýerine ýetirýärler? - Bir ýa-da iki ýyl. Her gezek ilki maşgalanyň bir agzasy, soň beýlekisi günä geçiş netijesinde gaýdyp gelýär. Ene bilen gyzyň Daşoguz aýallar koloniýasynda bilelikde jeza çäresini geçiren ýagdaýlary boldy. Bu aýalyň häkimiýetler bilen uly gatnaşygy we köp pullary bar. Elmydama suwdan gury çykýar.
Içeri işler ministrliginiň çeşmesi: “Häzir işçilerimize işlemek kyn. Köpler kanagatlanmaýar. Emma işsizligiň ýokarydygy sebäpli işini taşlap bilmeýärler. Düzgünsiz işe başladylar we köplenç islendik işe taýyn boldular. Ýeri gelende aýtsak, köp düzediş edaralarynda işçileriň özleri neşe serişdesini ulanýarlar we onuň ýaýramagyna goşant goşýarlar. - 2002-nji ýylyň noýabr aýynda bolup geçen wakalarda günäkärlenýänleriň nirede saklanýandygy barada maglumatyňyz barmy? - Olaryň käbiri Türkmenbaşy türmesinde agyr gözegçilikde saklanýandygyny bilýärin. Olara garyndaşlaryny görmäge rugsat berilmeýär. Olaryň işleri ýurduň ýolbaşçylarynyň gözegçiliginde, şonuň üçin daşky gurşawymyzda bu meselä aşa bilesigelijilik kabul edilmeýär. - Erkinlikden mahrum edilen ýerlerde ýençmek we gynamak bolup geçýärmi? - Diňe rejime garşy gelenleri şeýdýärler. Şeýle adamlara täsir etmegiň başga usuly entek oýlanyp tapylmady. Başga bir zat, daşary ýurtda tanymal adam bolsa we maglumatlaryň syzmak howpy bar bolsa, başga usullar ulanylýar. - Nähili? - Güýçli ahlak basyşy, şantaj we garyndaşlara garşy zorluk howpy, gowy we beýleki yzlary galdyrmaýan beýleki usullar. - Türmelerde ölüm barmy? - Diri adamlar bar ýerde ölüm bar. Emma netijede düşünmeli. Açlykdan we ýadawlykdan, ýa-da kesel we stres sebäpli ýa-da başga bir zat bolsun. Munuň üçin halkara komissiýalary goşmak bilen ýörite komissiýalar bolmaly. - Şeýle komissiýalaryň işi Türkmenistanda mümkinmi? - Hawa diýip pikir edýärin ".
Erkinlikden mahrum edilen ýerleriň biriniň lukman işgäri: “Mümkin boldugyça tussaglara kömek etmäge synanyşýarys. Şeýle-de bolsa, material bazasy ýok diýen ýaly. - Erkinlikden mahrum edilen ýerlerde ýenjilmegi we gynamalar bilen ýüzbe-ýüz bolduňyzmy? - Urulmagyň netijeleri bilen - hawa. - Tussaglaryň arasynda haýsy keseller has ýygy duş gelýär? - Esasan inçekesel, pedikulýoz, gepatit, içki organlaryň çişmegi, dürli deri keselleri. Ýeri gelende aýtsak, düzediş edaralarynyň işgärleriniň, şol sanda lukmançylyk işgärleriniň tussaglar bilen aragatnaşyk netijesinde bu keselleriň ýokaşmagy seýrek däl. - Ölüm ýagdaýlary? – Elbetde bar, onsuz bolmaýar. - Mysal berip bilersiňizmi? - Teswirsiz ... "
Soraglarymyzda şu we beýleki jogaplar bilen, KNB-nyň öňki işgäri, jeza çäreleriniň biriniň öňki lukmany we Baş prokuratura bölümleriniň biriniň başlygy bilen tanyşdyk. Diňe ýokardakylary ret etmek bilen çäklenmän, yzygiderli ýenjilýän we ýowuz daralýan tussaglaryň “rejime ýakymsyz”, türmede maýyp bolup, tussag edilmegiň agyr şertlerine çydap bilmejekdigi baradaky gorkularyny paýlaşdylar.
Mundan başga-da, ýurduň ministrlikleriniň we bölümleriniň öňki ýokary derejeli işgärleriniň, şol sanda Balkan welaýatynda ýörite goşun bölümlerinde koloniýada azatlykdan mahrum edilen öňki hukuk goraýjy edaralaryň işgärleriniň ýagdaýynyň gowydygy habar berildi. Bu koloniýa Akdaş we Ýaňgala obalarynyň golaýynda ýerleşýär. Öýjüklerde hersi 3-4 adam bar, okamak bar, radio diňlemek mümkinçiligi bar, şol sanda daşary ýurt gepleşikleri hem. Iýmit beýleki türmelerde berilýänlerden gaty tapawutlanýar.
Mundan başga-da, hukuk goraýjy edaralaryň işgärleri öňki Içeri işler ministri Aşyr Ataýewiň we ýokarda ady agzalan türmäniň öňki başlygy Haljanow G. tussag edilmegi baradaky maglumatlary tassyklady. Öňki premýer-ministriň orunbasary B. Sarjaýew we rejime garşy hasaplanýan beýleki 15 tussaglar üçin azyk önümlerini kabul etmekden ýüz öwrüldi.
Oktýabr aýynda Türkmenhaly korporasiýasynyň işi boýunça kazyýet işi geçirildi. Korporasiýanyň öňki başlygy G. Garajaýewa Baş prokuratura tarapyndan döwlete ýetirilen maddy zyýanyň öwezini dolmak üçin 650 million manat töledi. Ol türmede oturmakdan saklandy. “Türkmenhaly” korporasiýasynyň ammarynyň başlygy, Toýly diýilýän we ondan öňkisi hersi 20 ýyl azatlykdan mahrum edildi.
Adam hukuklary boýunça Türkmen Helsinki gaznasy.
