Türkmenistanda köp kanunlaryň gaty gowy ýazylandygyny köp adam bilmeýär. Ýurdumyzyň her bir raýaty bu kanunlaryň iş ýüzünde işlemeýändigini bilýär. Kanun çykaryjy kanunlarda ýazylanlar bilen hakyky ýagdaýyň arasynda türkmen häkimiýetleriniň “bikanunçylyk çukury” bar.
Soňky on ýylda rus dilli ilatyň ep-esli böleginiň Türkmenistany terk edendigi mälimdir. Ýurtdaky ýagdaý çalt ýaramazlaşdygyça immigrantlaryň sany köpeldi. Olar gowy durmuş umydy we çagalarynyň bilim almagy üçin garry ene-atalaryny Türkmenistanda goýup, umytsyzlykdan çykdylar.
Käbirleri watanlary bilen aragatnaşygyny “kesdi” we gozgalmaýan emläklerini satdy, käbirleri ene-atalary ýa-da beýleki garyndaşlary şol ýerde ýaşaýandyklary üçin “öýden çykaryldy”. Ýöne gidenleriň hemmesini iki zat birleşdirýär: olaryň hemmesiniň Türkmenistanyň raýatynyň pasporty, türkmen raýatlygynyň kepili we bir gün ýene watanyna gelmek arzuwy bar. Ýokarda agzalan “ýazylan” we “ýazylmadyk” kanunlaryň arasyndaky meseleler we gapma-garşylyklar şu ýerden başlaýar.
Amalyň görkezişi ýaly, Türkmenistanyň raýatynyň pasporty, iň bolmanda türkmen häkimiýetleriniň düşünişine görä, eýesiniň bu raýatlyga degişlidigini kepillendirmeýär. Şeýle-de bolsa, Türkmenistanyň raýatlygy baradaky kanunda aşakdakylar aýdylýar: 10-njy madda. Türkmenistanyň raýatlygyny tassyklaýan resminama Türkmenistanyň raýatynyň pasportydyr.
17-nji madda. Türkmenistanyň raýatynyň başga bir döwletiň çäginde ýaşamagy Türkmenistanyň raýatlygynyň ýatyrylmagyna eltmeýär. Şeýle-de bolsa, dürli döwürlerde we dürli sebäplere görä ýurtdan çykan we Türkmenistan pasportyny saklaýan köp sanly adam watanyna girmek meselesine duçar boldy.
Görnüşi ýaly, türkmen pasporty bilen Türkmenistana girmek üçin bir türkmen wizasy hem bolmaly. Ýagdaý manysyz we dünýäniň beýleki ýurtlarynda mümkin däl. Emma türkmen häkimiýetleri umumy kabul edilen tejribeden asla utanmaýarlar. Aşgabat şäherine petek satyn almak üçin Türkmen awiakompaniýalarynyň Moskwadaky wekilhanasyna gelseňiz, size satmazlar! Sizi wiza üçin ilçihana ibererler. Munuň sebäbini, Türkmenistanyň çäginde “hasaba alynmaýandygyňyz” sebäpli, raýatlygyňyzyň ýoklugy bilen düşündirýärler!
Türkmenistanyň ilçihanasy bilen habarlaşanyňyzda, watanyňyza syýahat etmek arzuwynyň baky terk edilip bilinjekdigi belli bolýar. Daşary ýurtlular wiza üçin ýüz tutan halatlarynyň 90% -ynda ýüz öwürilýändigi mälim bolsa, onda bir wagtlar Türkmenistanyň çäginde ýaşaýan raýatlary ilçihanada aýratyn halamaýarlar. “Ýaşyl” pasportynyň bardygyna garamazdan, olar watandaş hasaplanmaýar, tersine, her kime duşman we içaly hökmünde garalýar.
Eduard Z. 2004-nji ýylda Türkmenistany terk edip, maşgalasy bilen Germaniýa hemişelik ýaşamak üçin göçdi. Türkmen raýatlygy bilen bir hatarda Russiýanyň raýatlygy hem bar we öz hekaýasyny şeýle gürrüň berdi: “Kakam agyr hassalanandygy sebäpli Türkmenistana gitmek kararyna geldim, menin Aşgabatda pensioner ene-atam galdy. Işim barlygy üçin Moskwanyň üstü bilen gitmeli boldum. Bilet almak üçin Türkmen awiakompaniýalarynyň wekilhanasyna geldim, gyz meniň türkmen pasportymy, rus dilime seretdi we maňa wiza gerekdigini aýtdy we Türkmenistan ilçihanasyna iberdi. Geň galyp, ilçihana gelip, Türkmenistanyň raýatydygymy, ene-atamyň ýanyna gitmek isleýändigimi aýtdym. Ilçihananyň işgäri hem pasportlarynyň ikisini-de sorady, soň bolsa maňa geň galyp seredip: “Türkmenistanyň raýaty diýip pikir etmegiňize näme sebäp bolýar? 2004-nji ýylda "ýazgydan çykdyňyz" we şol ýerden gitdiňiz!" Hasaba alyş we raýatlyk kategoriýalarynyň düýpgöter tapawutlydygyny, raýatlykdan ýüz öwürmändigimi düşündirmäge synanyşdym: şonuň üçin ol mende bar! Şeýle-de bolsa, ilçihananyň işgärleri meniň ynamymy paýlaşmadylar we Türkmenistanyň çäginde ýaşamaýandygym sebäpli raýatlygym awtomatiki usulda ýatyrylar diýdiler! Ýurduň raýaty hökmünde ol ýere girip bilemok, şonuň üçin wiza almak üçin maşgalamdan çakylyk gerek. Menem bu çykalga razy boldum, sebäbi syrkaw kakamyň ýanynda bolmalydym. Wiza üçin ýüz tutdum, bir aý garaşanymdan soň, meni ret etdiler!”
Raýatlyk baradaky şol bir kanun bize şeýle diýýär: 4-nji madda. Türkmenistanyň raýaty raýatlykdan ýa-da raýatlygy üýtgetmek hukugyndan mahrum edilip bilinmez. 7-nji madda. Türkmenistanyň raýaty Türkmenistandan kowulyp bilinmez ýa-da çäkli watanyna dolanmaga hukugy bolmaz.
Ýöne görnüşi ýaly, türkmen işgärleri öz ýurtlarynyň kanunlaryny okamaýarlar ýa-da olary ýerine ýetirmek islemeýärler. Bütin ömrüni Türkmenistanda doglan we ýaşan Lýudmila Reşetina 2006-njy ýylda gitdi. Indi ol maşgalasy bilen Moskwa sebitinde ýaşaýar: “Biz gidenimizden alty aý soň ejem öldi. Ölüm hakda telegramma bilen, üç günläp ilçihana geldim, jaýlanyş wagtynda barmagym üçin işgärleri maňa wiza bermäge yrdym. Wizamy bir ýarym aýdan soň aldym, ne jaýlamak, ne-de belli günleri üçin ýetişmedim. Şeýle ýagdaýlarda-da häkimiýetlerimiziň adamkärçiliksiz hereket etmegi geň zat. "
Ýaňy-ýakynda diňe türkmen awiakompaniýalary Russiýadan Türkmenistana uçup, türkmen ilçihanasyndan aýlanyp, ol ýere barmak mümkin däldi. Şeýle-de bolsa, Russiýanyň Sibir howa ýollarynyň Moskwa-Aşgabat reýsiniň açylmagy bilen ýagdaý üýtgedi; bu kompaniýanyň işgärlerine Türkmenistanyň raýatynyň pasporty bolan müşderilerden türkmen wizasyny soramak hökman däldi.
Şeýlelik bilen, bilet satyn alyp, öýe uçmak mümkin boldy. Muňa garamazdan, “batyrgaýlar” lapykeç boldular; serhet gözegçiliginde saklandylar we şol uçuşda yzyna Moskwa iberildi. Iki pasportyň bolmagy ýa-da görkezilmesi peyda bermedi: Rus we Türkmen pasportlar, ýörgünli däl.
Görnüşi ýaly, Moskwadaky Türkmenistan ilçihanasynyň işgärleriniň käbir sebäplere görä gürleşmek islemeýän ýagdaýy bar. Öňki watandaşlarymyz muny dilden aýdýarlar. Netijede, 2003-nji ýyldan soň ýurtdan çykan (“ýazgydan çykan”) Türkmenistanyň ähli raýatlarynyň belli bir şertlerde Türkmenistana wizasyz girmäge hukugy bar. Munuň üçin Türkmenistanyň ilçihanasyna konsullyga nobata ýazylyp ýüzlenme bilen ýüz tutmaly. Bu ýagdaýda üç pasport görkezmeli! Türkmen, Russiýanyň daşary ýurt pasporty we Russiýa Federasiýasynda hasaba alnan umumy raýat pasporty. Sizi Türkmenistanyň ilçihanasynda bellige alanlaryndan soň, her gezek Türkmenistana baryp görmek isleseňiz, giriş meselesinde kynçylyk çekmezlik üçin ilçihana ýüz tutmaly. Şeýle-de bolsa, ýokarda belläp geçişimiz ýaly, “asmandan manna” diňe üç pasport eýesi üçin elýeterlidir. Içerki rus pasportyňyz ýok bolsa, Russiýada öz öýüňiz ýok bolsa we hasaba alynmak bilen şol ýerde ýaşaýan we işleýän bolsaňyz, onda Türkmenistana wizasyz girip bilmersiňiz we hatda sizi "öz" ilçihanaňyzda hem hasaba almazlar. Öňki türkmen raýatlarynyň raýat bolup galýan we henizem syr bolup galmaýan çemeleşmesinde näme üçin beýle saýlama bar? Türkmenistanyň postsowet giňişliginde ähli öňki Sowet respublikalary bilen wiza rejime eýe bolan ýeke-täk döwletdigini bellemelidiris.
Aýşa Berdiýewa.
TIPÇ
