Maksatnamanyň redaktory Tengiz Gudawa.
Bu maksatnama Merkezi Aziýadaky Adam Hukuklaryna Gözegçilik Maksatnamasynyň müdiri Witaliý Ponomarew, ATI firmasynyň maliýe geňeşçisi Sergeý Zamaşikow we Özbek oppozisiýa partiýasy Birligiň başlygy Abdurahym Pulat gatnaşýar.
Tengiz Gudawa: Türkmenistandaky Saparmyrat Nyýazowa meňzeş rejimleriň aýratynlygy, hatda özleriniň zyýanly hukuk derejesini hem saklap bilmeýär we diktatorlygyň düýbüne gaçmagy dowam etdirýär. Erkinlikler, adam hukuklary we mertebesi, demokratik kadalar we raýat ýörelgeleri bilen häzirki Türkmenistana garanyňda has erbet ýaly görünýär: ýöne ýok, Saparmyrat Türkmenbaşy şahsyýet kulty we çäksiz awtokratiýasy üçin has köp gizlin ätiýaçlyk tapýar. 23-nji fewralda hökümet ýygnagynda türkmenleriň prezidenti başgaça pikirlere we erkinlige garşy göreşde täze tapgyra bagyşlanan möhüm çykyş etdi. Nyýazow ýurtda dem alýan we hereket edýän ähli zatlara, şol sanda siňeklere hem doly gözegçilik etmek kampaniýasynyň başlandygyny habar berdi. Prezident Saparmyrat Nyýazowyň sözleri:
Saparmyrat Nyýazow: Biz hemme zady yzarlamaly: banklar, radio we telewideniýe. Siňegiň uçandygyny hem bilmelidiris.
Tengiz Gudawa: Bu ajaýyp meýilnamalary meşhur Orwelli distopiýasynyň görnüşinde nädip durmuşa geçirmeli, Türkmenbaşy hem oýlandy:
Saparmyrat Nyýazow: Indi Aşgabadyň ähli künjeklerinde beýik binalardan başga: bazarlarda, demir ýol menzillerinde wideo kameralar bar. Iki awtoulag çaknyşsa, hemmesi ýazylýar.
Tengiz Gudawa: ABŞ-nyň Döwlet departamentiniň ýyllyk hasabatynyň çap edilmeginden iki gün öň, bu öňüni alyş türkmenleriniň "Çemberleýna beren jogabymyz". Ýöne esasy zat, türkmen diktaturasy soňky hepdesinde diňe bir teoretiki hereketler bilen tapawutlanmady: 23-nji fewralda şol bir "taryhy günde" tanymal türkmen jurnalisti we ýazyjysy, 78 ýaşly Rahym Esenow sorag etmek üçin çagyryldy we tussag edildi. Ol Moskwada neşir edilen öz kitabynyň 800 nusgasyny bikanun getirmekde aýyplandy.
XIII asyryň türkmen serkerdesi, filosofy we şahyry Baýram Han hakda "Täçli gezelenç" romany, Türkmenistanda 10 ýyllap synanyşykdan soň Moskwada neşir edildi. Kitap taryhydyr we içinden pitne tapmak üçin Saparmyrat Nyýazow bolmaly. Şeýle-de bolsa, ýabany tussag edilýär. 23-nji fewralda geçirilen sorag wagtynda Rahym Esenow insult boldy we reanimasiýa düşdi. Bu, häkimiýetleriň Esenowy şu güne çenli saklaýan Milli Howpsuzlyk Ministrliginiň kazyýetden öňki tussaghanasyna geçirmegine päsgel bermedi. Iň soňky zat: Rahym Esenowyň goşa rus-türkmen raýatlygy bar. Merkezi Aziýadaky Adam Hukuklaryna Gözegçilik Maksatnamasynyň müdiri Witaliý Ponomarew meniň bilen telefon aragatnaşygynda.
Witaliý, Russiýanyň Aşgabatdaky ilçihanasy Russiýanyň raýaty Rahym Esenowyň tussag edilmegi bilen baglanyşykly çäre gördümi?
Witali Ponomarew: Mende bar bolan maglumatlara görä hiç zat etmedi. Mundan başga-da, Rahym Esenow ozal rus pasportynyň bikanun ele salynmagy barada ilçihana şikaýat edeninde, ilçiniň özi Esenowyň arzasyny Türkmenistanyň prezidentiniň ýanyndaky Demokratiýa we Adam Hukuklary Institutyna iberendigi barada jogap iberdi. Ýagny, şikaýat türkmenleriň ýörite hyzmatlaryna gaýdyp geldi. Rahym Esenowyň tussag edilmegi ilkinji çäre däl. Ýagny, ýarym sagat ozal Milli Howpsuzlyk Komitetiniň kazyýetden öňki tussaghanasyna ýerleşdirilen "Edebiyat we sungat" neşiriniň öňki baş redaktory Aşurguly Baýryýewiň tussag edilmegi barada täze maglumat aldym. Şeýle hem, Nebitdag şäheriniň ýaşaýjysy Gurbandurdy Durdygulyýewiň bir aý öň tussag edilendigini ýatladasym gelýär.Durdygulyýew, Saparmyrat Türkmenbaşynyň syýasatyny ýazgaryp, Nebiddag şäherinde parahatçylykly demonstrasiýa geçirmek haýyşy bilen häkimiýetlere ýüz tutupdy. Umuman aýdylanda, bu tussag edilmeleriň diňe ilkinji etapdygyna, ýörite gulluklaryň türkmen dissidentlerine garşy täze çäreleriniň boljakdygyna şübheler bar.
Tengiz Gudawa: Witaliý, 254-nji madda, Türkmenistanyň Jenaýat kodeksiniň ikinji bölümi, Rahym Esenowyň aýyplanýan "kontrabanda" 5 ýyla çenli azatlykdan mahrum edilmegi göz öňünde tutulýar. 78 ýaşly bir adam üçin bu jeza ölüm bilen deň bolup biler. Bu adamyň birmeňzeş yzarlanmagynyň sebäbi näme? Baýram Han hakda taryhy romana - näme üçin häkimiýetler beýle gaharlandy?
Witali Ponomarew: Ine, käbir düşündirişi bermek isleýärin. Aşgabatdan Rahym Esenowyň 177-nji madda laýyklykda dinler arasyndaky we milletara ýigrenji öjükdirýändigi barada goşmaça habar gelip gowuşdy. Elbetde, onuň "Täçli gezelenç" romanynda beýan edilen dildüwşükler bar. Bu ädimler näme üçin edildi? Bilýärsiňizmi, türkmen kanunlaryna laýyklykda adamy tussag etmek meselesi hatda ýörite gulluklar tarapyndan däl-de, tussag etmek kararyna gol çekýän prezidentiň özi tarapyndan çözülýär. Mundan başga-da, meşhur adama gezek gelende, bu mehaniki taýdan ýerine ýetirilmeýär, ýöne onuň ykbaly nädip ara alnyp maslahatlaşylýar diýip pikir edýärin. Daşary ýurtda roman çap etmegiň hakykaty, Nyýazowyň birnäçe ýyl ozal tankyt eden we häzirki zaman türkmen taryhynyň resmi düşünjesine laýyk gelmeýän käbir taryhy dildüwşükleri täzeden düzmegi talap etdi, ýazyjy muny etmekden ýüz öwürdi we jezalandyryldy, bu ýagdaýda Nyýazow tarapyndan ýazgarylan bu romany daşary ýurtda çap etmegiň özi prezidente boýun bolmazlyk hasaplanýar.
Tengiz Gudawa: Los Anjelesdäki ATI-iň maliýe geňeşçisi Sergeý Zamaşikow üçin sorag. Sergeý, Türkmenistan tebigy gaza we beýleki çig mallara baý ýurt. Günbatar kompaniýalary onuň bilen ykdysady ugurda hyzmatdaşlyga begenýärler. Bazar ykdysadyýetiniň erkin ykdysadyýetdigine düşünýärin, ýöne demokratik däl ulgamlar bilen gatnaşyklarynda işewürlik üçin çäklendirmeler barmy?
Sergeý Zamaşçikow: Bu gaty gyzykly mowzuk. Diňe ykdysady we maliýe däl, eýsem, türkmen hökümeti bilen işewürligiň arasyndaky gatnaşyklara seretseňiz, filosofiki we syýasy diýerdim. Sebäbi bu ýerde adaty soragy - awtoritar güýç we täze demokratiýa seredip bilersiňiz - kim bilen işlemek aňsat? Awtoritar hökümetler bilen işleşmek has aňsat, sebäbi hemme zat gözegçilik astynda, gepleşik geçirmek has aňsat, ýöne Türkmenistanyň mysaly munuň asla beýle däldigini subut edýär. 1991-nji ýyldan soň başda nebit we gaz, bölekleýin pagta ýaly uly maýa goýumlary goýlan bolsa, soňky ýyllarda maýa goýumlary has azaldy. Mundan başga-da, türkmen hökümeti tarapyndan edilen hususylaşdyrma günbatarly maýadarlar bilen seslenmedi, konwertasiýa bilen baglanyşykly gaty uly meseleler bar. Walýuta öwrülmeýär. Gara bazar nyrhy, resmi alyş-çalyş amala aşyrylyp bilinjek nyrhyň 4 essesidir. Amerikan biznesi barada aýdylanda bolsa, Türkmenistanda gaty az wekilçilik edilýär. “Caterpillar” kompaniýasy tarapyndan ownuk maýa goýumlary bar, “Coca-Cola” kompaniýasy tarapyndan maýa goýumlary bar, ýöne olar az, biz onlarça million dollar hakda gürleşýäris. Esasy maýa goýumlary, Malaýziýadan, Iňlislerden nebit we gaz pudagyndaky Irland firmalary. Ýöne gaýtalasym gelýär, indi maýa goýumlary Türkmenistan garaşsyzlyk alanyndan soň bolşy ýaly akmaýar. Ykdysady ýagdaýa seretseň, ýurtdaky ykdysady ýagdaý gaty kyn. Dürli çeşmelere görä işsizlik 50-70 göterime ýetýär. Ilatyň ýarysyndan gowragy resmi garyplyk çäginden aşakda ýaşaýar. Şeýlelik bilen, işewürlik bilen hökümetiň arasyndaky bu gatnaşyklar indi krizis ýagdaýynda. Bütindünýä banky nebite we gaza baý Türkmenistana karz bermegi bes etdi.
Tengiz Gudawa: Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy täze, 4-nji teleýaýlym kanalynyň açylyşynda "Türkmenistan hakda maglumat daşary ýurt dillerinde ýaýlyma bereris we sözlerimizi bütin dünýäde ýaýradarys, sebäbi biziň ýaly ýurt ýok" -diýdi. Ýok, beýle ýurtlar bardy we bar. Saparmyrat Nyýazow nusgawy diktatorlygy gurýar we ähli diktatorlar ekizler ýaly biri-birine meňzeýär. Şol bir wagtyň özünde, türkmen lideri düşünilmeýändiginden zeýrenýär.
19-njy fewral Türkmenistanda Baýdak güni boldy we Prezident Nyýazow zeýrendi, we:
Saparmyrat Nyýazow: Dünýä Türkmenistanda nämeleriň bolup geçýändigini - ykdysady ösüşi, jemgyýetdäki üýtgeşmeleri bilenok. Gyzykly döwürde ýaşaýarys, Aşgabatdaky üýtgeşmelere haýran galarsyňyz - köçeler, binalar, ýadygärlikler we gelejek üçin ägirt uly köl, zawodlar we fabrikler ...
Tengiz Gudawa: Prezident Nyýazowyň bellän çöldäki emeli köl 6,5 milliard dollarlyk taslama. Bir türkmeniň ortaça alýan aýlygy 20 dollar. Köp suw bolsa-da, bunu köl döredenok. Şol bir mukdarda suw, diňe bir ýerde.
Baýdak güni dynç alyşy - 19-njy fewral - Türkmenbaşynyň doglan güni, ol 64 ýaşady. Prezident baýdak, “Müň we bir gije” ertekileriniň gahrymanlary üçin bolşy ýaly, bu gün hem uly hormat bilen hormatlanýar. Şeýle-de bolsa, ertekä türkmenleriň hemmesi gatnaşanok, dissidentler bar. Witaliý Ponomarew tarapyndan agzalan 65 ýaşly Gurbandurdy Durdygulyýew "Azatlyk" radiosynyň türkmen gullugyna beren söhbetdeşliginde şeýle diýdi:
Gurbandurdy Durdygulyýew: 2004-nji ýylyň 18-nji we 19-njy fewralynda Nebitdagyň merkezi meýdançasynda nägilelik bildirmek üçin ýazmaça rugsat soradym. Men hiç haçan gan döküşligiň tarapdary bolmadym we hiç wagt gan dökmäge çagyrmadym. Men öz ýurdum we halkym bilen buýsanýaryn. Men olary gowy görýärin.
Tengiz Gudawa: Gurbandurdy Durdygulyýew adatça gündogar egriligi bilen öz pozisiýasyny gurjak protesti hökmünde asla kesgitlemedi:
Gurbandurdy Durdygulyýew: Prezidentiň we onuň býurokratiýasynyň işinden nägileligimizi görkezmekçi. Bu nägilelik wagtynda, häkimiýetlerden halkyň görgülerine has köp üns berilmegini talap ederis.
Tengiz Gudawa: Durdygulyýewiň garşylyk çäresi şeýle tamamlandy: tussag edildi we psihiatrik keselhana iberildi.
Ýewropanyň Dikeldiş we Ösüş Bankynyň ýyllyk ýygnagyny Daşkentde geçirmeginden bir ýyl töweregi wagt geçdi. Soňra bu waka köp tolgunma döretdi we hemmeler muny Özbegistanda demokratiýa tarap käbir üýtgeşmeleriň habarçysy hasapladylar. Biz näme görýäris? Geçen awgustda iň görnükli oppozisiýa syýasy partiýalarynyň biri Birlik hasaba alynmak üçin ýüz tutdy. 26-njy fewral bu arzany garamagyň iň soňky güni boldy. Netije näme? Bu sorag bilen ABŞ-nyň Waşington şäherinde syýasy sürgünde bolan "Birlik" partiýasynyň başlygy Abdurahym Pulata ýüzlenýärin.
Abdurahym Pulat: Jogabymy Daşkentde Ýewropa Bankynyň ýygnagy bilen başlaýaryn. Hawa, aslynda köpler bu ýygnakdan soň Özbegistanda käbir möhüm üýtgeşmelere garaşdylar, elbetde, düýpli üýtgeşmeler bolmady, umuman aýdylanda, bu duşuşygyň her niçigem bolsa möhüm tapgyr bolandygyny aýtmak gerek. Şondan soň Birlik we beýleki oppozisiýa guramalary gurultaýlaryny geçirdiler. Bu tötänlik däl. Bu ýygnak Özbegistanda syýasy prosesleriň başlamagyna belli bir itergi berdi diýip pikir edýärin. Hawa, onsoň hemme zadyň gowy gidýändigini aýdyp bilmersiň. Ýöne ýadymyzdan çykarmaly däldiris, öňki maksatnamalarda Özbegistanyň çatrygyndadygyny, adatça hiç kimiň çatrykda uzak durmaýandygyny aýtdyk. Bu ýerde Özbegistan hökümetiniň uzak wagtlap çatrykda galýandygyny görýäris. Bu näme many berýär? Galyberse-de, ähli proseslerde diňe negatiw tarapyny görmek hökman däl. Käwagt bu prosesiň biziň üçin oňyn pursatlaryny tapmaga synanyşmaly bolýar. Ine, men şeýle pursaty görýärin: Özbegistanda hökümet çatrykda - bolany üçin, munuň manysy näme - iki ýol bar. Birinjisi, demokratik özgertmeleriň ýolundan ýöremek we has medeniyetli bölüme, demokratik dünýä jemgyýetçiligine ýakynlaşmak ýa-da Ýugoslawiýadaky Miloşewiçiň rejimi ýa-da Yrakdaky Saddam Huseýn ýaly indi ýok bolan rejimleriň derejesine geçmekdir. Özbegistan entek bu barada karar bermedi we bu eýýäm oňyn hakykat. Partiýamyzyň hasaba alynmagy barada aýtsak-da, 26-njy awgustdan bäri oňat wagt geçdi we şu gün üçünji möhlet gutarsa-da, resminamalary üç gezek tabşyrdyk we Prezident Kerimowyň görkezmesine eýerýän Adalat ministrligi, uzak bahana bilen hasaba alynmagymyzy ret etdi, 26-njy fewralda indiki möhlet kanuna laýyklykda geçen hem bolsa, ministrlik dymýar. Galyberse-de, kanun üçin jogapkär ministrligiň özi bize wagtynda jogap bermezlik bilen kanunlary bozýar we muňa garamazdan, men oňyn netije alarys diýip pikir edýärin.
Tengiz Gudawa: Abdurahym, sag bol, wakalara Amerikaly ýaly garaýşyňy eşitmek gaty ýakymly. Indi bolsa gözümizi ABŞ-nyň günbatar kenaryna öwreris. Sergeý Zamaşikow, siz ykdysady synçy, Ýewropanyň Dikeldiş we Ösüş Bankynyň nämedigini we Daşkentde geçirilen mejlisiniň nämäni aňladýandygyny bilýärsiňiz. Şol döwürde bu guramanyň, şübheli syýasy we ykdysady ulgamy bolan ýurtda ýygnak geçirmek kararyna gelende, mandatyny stoluň üstünde goýýandygy barada pikir bar. Bankyň töwekgelçiligi dogrymydy, şeýle öňe gidişlige mynasypmydy?
Sergeý Zamaşçikow: Bu meselä gaýdyp gelenimiz gaty gowy. Ýadyma düşýär, Ýewropanyň Dikeldiş we Ösüş Bankynyň mejlisinden öň awtoritar rejimli ýurtlary boýkot etmek ýa-da adam hukuklary ýagdaýy karzlar we ykdysady kömek bermek üçin şert hökmünde kesgitlenýär, beýleki gumanitar özgertmelere baglylykda maýa goýum syýasaty bilen meşgullanmagyň has gowudygy barada gürleşdik. Bu mesele boýunça pikirler hemişe bölünýärdi. Doly boýkot etmegiň hiç haçan netije bermejekdigine ynanýardym, eger gepleşik geçirmek we ykdysady täsirleri ulanmak mümkin bolsa, bu adatça iki erbetligiň pesligidir, karzlara we göni daşary ýurt maýa goýumlaryna mätäç, käbir eglişiklere ýol bermek, adatça hökümeti mejbur edýän alternatiwa. Jenap Pulaty eşidip kiçi bolsa-da, käbir çalşyklaryň bolandygyna begendim. Sebäbi umumy görnüşe seretseň, bu çalşyklar henizem azdy. Özbegistanda adam hukuklarynyň bozulmagy dowam edýär, ykdysady ýagdaýa seretseň, üýtgeşiklikler hem boldy, hususan-da geçen ýylyň oktýabr aýynda walýutanyň konwertasiýasy girizildi, ýöne şonda-da Ýewropanyň Dikeldiş we Ösüş Banky tarapyndan öňe sürlen talaplar ýokdy doly duşuşdy. Şu ýylyň mart aýynda Özbegiýanyň hökümetiniň banka beren wadalarynyň we sözleriniň ýerine ýetiriliş möhletiniň gutarýandygyny aýtmalydyryn. Şeýle hem, meniň düşünişime görä ABŞ Kongresi Özbegistana kömek bermek meselesine ýene bir gezek sereder. Bu ýagdaýda bu gaty möhüm bir zat ýaly. Talaplar ýerine ýetirilmese, Özbegistana garşy käbir ykdysady sanksiýalar ulanylar.
Tengiz Gudawa: ABŞ-nyň Goranmak ministri Donald Rumsfeld geçen hepde Daşkentde saparda boldy - adam hukuklary toparlary Özbegiýanyň ýolbaşçylary bilen gepleşiklerinde adam hukuklary meselesini gozgamagy ündedi. Nýu-Ýork, Human Rights Watch guramasyndan Paulan-Pol Martoz:
Paulan-Pol Martoz: Donald Rumsfeldiň prezident Karimowa adam hukuklary ýazgylaryny gowulandyrmalydygyny gaty berk aýtmagyny isleýäris. Pentagonyň we ABŞ-nyň Döwlet departamentiniň geçen aý ýaýradan pozisiýasynyň arasyndaky gapma-garşylygy görýäris.
Tengiz Gudawa: Daşkentiň türmelerdäki gynamalary we beýleki adam hukuklarynyň depelenmegini bes etmek islemeýändigi sebäpli Döwlet departamenti ýanwar aýynda Özbegistany ABŞ-dan kömek alýanlaryň sanawyndan aýyrdy. Alnan kömek boýunça Özbegistan Merkezi Aziýada ikinji boldy: 2003-nji ýylda 86 million dollar aldy. Birinji ýerde Gazagystan - 92 million.
ABŞ-nyň Daşary syýasaty seljermek institutyndan Maýkl Swiniý, ABŞ-nyň Merkezi Aziýadaky strategiýasy baradaky hasabatyň awtorlarynyň biri, Azatlyk radiosyna:
Maýkl Swiniý: Karimow 2002-nji ýylyň mart aýynda gol çekilen 5 punktly strategiki hyzmatdaşlyk şertnamasyna (ABŞ bilen) durmuşa geçirmegi ýüregine düwen hakyky syýasy we ykdysady özgertmelere isleg bildirmedi. Amerikanyň Birleşen Ştatlarynyň abraýyna uzak wagtlap howp abanýar we Karimowyň üýtgetmek islemeýän Özbegistana gaty ýakynlaşsak, anti-Amerikanizmi güýçlendirmek howpy bar.
Tengiz Gudawa: Donald Rumsfeld ABŞ bilen Özbegistanyň arasyndaky hyzmatdaşlygyň günsaýyn güýçlenýändigini aýtdy. Abdurahym Pulat, Amerikan ministriniň Daşkentde eden saparyna nähili baha bererdiňiz?
Abdurahym Pulat: Ilki bilen, ähli ýurtlarda goranmak ministrleriniň köplenç has konserwatiw adamlardygyny aýtmaly. Jenap Rumsfeld hakda aýtsak, hatda ABŞ-da oňa "gyryjy" we adam hukuklary ýaly düşünjelerden uzak adam diýýärler. Şol sebäpden, saparyndan köp zada garaşmaly däl. Şeýle-de bolsa, bu sapar baradaky habarlarda prezident Karimow bilen adam hukuklary barada gürleşendigi hakynda käbir maglumatlar bar. Hatda bu meselä belli bir derejede degen bolsa, meniň pikirimçe eýýäm gowy.
Şeýle-de bolsa, Özbegistanda bolup geçýän wakalaryň mowzugyny syýasy oppozisiýa bilen dowam etdirmek isleýärin. Özbegistanyň çatrygyndadygyny we çatryklaryň çekilendigini aýdýarys. Galyberse-de, geçen ýylda näme bolup geçdi: Ýewropa Bankynyň ýygnagyndan soň syýasy oppozisiýa hakykatdanam janlanyp başlady, şol bir wagtyň özünde birnäçe tanymal adam hukuklaryny goraýjy tussag edildi ýa-da, ine, bütin dünýä metbugatynyň ýazan iň soňky wakasy - iki çagasy Hizb-ut-Tahririň agzasy diýlip yglan edilen 62 ýaşly aýal Fatima Mukadirowa, çagalarynyň biri türmede öldürildi, ikinjisi henizem şol ýerde , indi ölen oglunyň ykbaly üçin adalat tapmaga synanyşan bu aýal terrorist diýen ýaly yglan edildi, konstitusiýa düzgüniniň esaslaryny pese gaçyrýan diýip azatlykdan mahrum edildi. Şeýle-de bolsa, meniň pikirimçe, jenap Rumsfeldiň Daşkentde bolan günlerinde tötänleýin däl bolsa-da, aýal boşadyldy we beýle agyr jezany has ýeňil ýerine - 300 dollar jerime töledi.
Azatlyk radiosy.
