Ketrin Fitzpatrikiň makalasynyň terjimesi. Asly:
2012-nji ýylyň 16-njy martynda Nýu-Ýorkda BMG-nyň Adam hukuklary komitetinde Türkmenistandan gelen delegasiýa gaty gowşak çykyş etdi. Ýurduň konstitusiýasyndan we jenaýat kodeksinden tä ýygnak başlygy kesýänçä uzyn makalalary uzak wagtlap we jikme-jik okadylar. Delegatlar BMG hünärmenleri tarapyndan adam hukuklarynyň agyr ýagdaýy bilen baglanyşykly ýüzlerçe sowal bilen doldular.
Ynsan hukuklary komitetiniň (Adam hukuklary geňeşi bilen garyşdyrylmaly däl) ýygnagy Nýu-Ýorkda geçirildi we hasabat üçin Türkmenistandan delegasiýa geldi.
Meniň pikirimçe, metbugat, jemgyýetçilik we hatda HDB jemgyýetçilik guramalary tarapyndan kän bir üns berilmeýän şertnama guramalary BMG ulgamynyň iň gowy bölegi. Bu, açyk çekeleşik (adversarial process) arkaly halkara hukugyna laýyklykda adam hukuklary tejribesini hasaba alýan ýeke-täk ýer, bu döwürde ýurt wekillerine ýagdaý barada öz hasabatyny taýýarlamaga mümkinçilik berilýär. Ylalaşyklar hökmany, ýöne ýurtlara şertnamalary ýerine ýetirmäge basyş etmegiň serişdeleri dostlukludyr. Emma muňa garamazdan, bu ýygnak HDB guramalara öz talaplaryny aç-açan aýtmak we halkara jemgyýetçiligini öz borçlaryny äsgermezlik edýän rejime basyş etmäge çagyrmak üçin ajaýyp mümkinçilik döredýär.
Zalda 100-den gowrak synçy gatnaşdy. Bu adatdakysyndan has kän, belki-de, bu Türkmenistanyň wekilleriniň bu guramanyň öňünde eden ilkinji çykyşydyr. Ýewropa we Aziýanyň wekilleri bu duşuşyga diňe şeýle seýrek we adatça dymýan myhmanyň aýdýanlaryny diňlemek üçin gatnaşdylar, BMG işgärleriniň goşuny hem bu pursatdan mahrum bolmady. Delegasiýa diňe 2 adamdan ybaratdy - Türkmenistanyň Daşary işler ministriniň birinji kömekçisi Wepa Hajyýew we Prezidentiň ýanyndaky Demokratiýa we Adam Hukuklary Institutynyň başlygy Ýazdursun Gurbannazarowa. Institut hatda garaşsyz ýa-da galp raýat guramasy hökmünde hem görünmäge synanyşmaýar. Gurbannazarowadan BMG-nyň garaşsyz adam hukuklary guramalary üçin görkezmeleri bolan Pariž ýörelgeleri barada soralanda, ol öz ygtyýarlyklarynyň çäginden daşdadygyna jogap berip bilmedi.
Şeýle hem Aşgabatdan gelen wekiller bilen 1995-nji ýyldan bäri Türkmenistanyň BMG-däki wekili ilçi Aksoltan Ataýewa hem bardy. Birnäçe ýyl bäri men onuň bilen birnäçe ýygnakda duşuşdym, ýöne onuň hiç kim bilen gürleşendigini görmedim. Şeýle-de bolsa, üçünji komitetiň wekilleriniň ýa-da umumy wekilleriň hiç biriniň çykyş edişini eşitmedim. Munuň milli kasamyň çäklendirmeleri bilen baglanyşyklydygyny ýa-da ýokdugyny bilemok, ýöne olar hiç wagt gepleşmeýärler.
Görgüli Gurbannazarowa, awtoritar işgärleriň resmi wekilleriniň köne we uzak wagtlap dowam eden hilesinden peýdalanyp, konstitusiýanyň we kanunlaryň tükeniksiz maddalaryny okady. Ol Aşgabat telefon kitabyny okap başlajak ýalydy. Kärdeşi kagyz üýşmesinde duran ýerini tapjak bolanda, ol ýuwdunyp bir stakan suw içdi. Spektaklyň hemmesi şeýle bir gorkunç görünýärdi welin, gahrymanlaryň eşiden zatlaryna haýran galandyklaryny görkezip, suwuň üstünde bogulýan aktýor hilesini gaýtalamak isledim. Gurbannazarowa Türkmenistanda hemme zat gowy samyrdap durka, "Men bu bagtly ýurtda ýaşamak isleýärin" -diýip men pikir etdim. Ajaýyp gowy.
Kanunçylygy gowulandyrmak boýunça köp konferensiýa, seminar we okuw bar! Olara halkara hünärmenleri gatnaşýar! Mysal üçin, Gyzyl Haç Halkara Komiteti Türkmenistan bilen halkara ynsanperwerlik kanunlaryny ara alyp maslahatlaşmak üçin köp ýygnak geçirdi. Gyzyl Haja türkmen türmelerini barlamaga mümkinçilik berildimi? Hanym G. aýtmady ... ýöne bilýänlerimizden, ýok, bermediler.
Ahyrynda başlyk onuň sözünü bölüp, ýygnagy “çylşyrymly meseleler” üçin BMG dili bolan “gepleşik” düzgünenine geçirmek haýyşy bilen ýüz tutdy.
Adatça, komitetiň agzalary - dürli ýurtlaryň hünärmenleri bellenilýär we wezipe ugrunda bäsleşýär - belli bir derejede “gowy polisiýa, erbet polisiýa” oýnaýar. Ilki bilen, hatda hasabaty berendigi we ýygnaga gatnaşandygy üçin ýurda minnetdarlyk bildirýärler. Käbirleri, Eýran ýaly, ýygnaklara hiç wagt gatnaşmaýarlar. Muňa garamazdan, Türkmenistan teswirleriň paýyny aldy, sebäbi hasabat 1998-nji ýylda tabşyrylmalydy, ýöne indi taýýarlandy. Emma tapawudy ýok, indi garaşsyzlygyň 20 ýyllygyny dogry belläp bileris.
Näçe synanyşsa-da, “gowy polisiýa” bolup işlemek üçin maglumat azdy. Şeýle hem, wekiliýetiň düzüminiň lapykeç bolandygyny aýtmaga mejbur boldy - bary-ýogy 2 adam, ýöne iň bolmanda ýokary wezipeleri eýeleýär diýip, bilermen limony limonada öwürmäge synanyşýandygyny aýtdy. Käbir ýurtlar halkara hünärmenlerine adam hukuklary ýagdaýy barada hasabat bermek zerurlygy bilen ýüzbe-ýüz bolup, prokurorlar, kazylar we aklawçylar, şeýle hem Daşary işler ministrliginiň wekilleri ýaly uly delegasiýa getirýär, hasabatlar jikme-jik ýazylýar we köp jikme-jik soraglar berilýär.
Türkmenistan hem köp soraglar bilen ýüzbe-ýüz bolupdy, ýöne olar bir hili; "Näme üçin bu meselede hiç zat aýtmadyň", "muny aýtmadyň" we "üçünjisini aýtmagy ýatdan çykardyň" diýýän ýalydy. Bir bilermeniň belleýşi ýaly, Adam hukuklary komiteti bu ýerde internetde okalýan we gowy niýet bilen döredilen kanunlar barada eşitmek üçin däl. Bu kanunlary, umuman, aýratyn halatlarda ulanmak tejribesi barada maglumat almak üçin geldik.
Hünärmenleriň soraglarynda şübheli äheňden gaça durmak üçin göreşýänlerini eşidip bilersiňiz. Türkmenistanda türmede ýekeje-de tussagyň gynamalardan we adamkärçiliksiz çemeleşilmeginden zeýrenmändigi hakykatmy? Türkmenistanda maşgala zorlugynyň ýekeje-de bolmadygy hakykatmy?
Komitetiň käbir wekilleri adam hukuklarynyň bozulmagy barada habar berjek zadyň ýokdugynyň sebäbini anyklamaga synanyşdylar. Belki adamlar gürlemekden gorkýarlar? Komitetiň agzalaryndan biri anyk bir sorag berdi: 2002-nji ýylda tussag edilen we dildüwşükde günäkärlenenleriň hemmesine näme boldy? Olar nirede? Olara näme boldy? Dirimi? Şondan bäri olardan hiç zat eşdilmedi. Näme üçin garyndaşlaryna habar berilmedi? Syýasy tussaglaryň saklanýan gizlin türmesi diýilýän “Owadan Depe” nähili türme?
Komitetiň başga bir agzasy, fransuz telewideniýesiniň işgärlerine kömek eden žurnalistler ýaly belli syýasy tussaglaryň ykbaly barada sorady. Näme üçin olar türmä basyldy we olar nähili ýagdaýda? Duşuşygyň gurluşy, ilki bilen komitetiň agzalary öz soraglaryny berer ýaly we raýat we syýasy hukuklar baradaky halkara şertnamalaryň her bir maddasyna, şeýle hem gatnaşyjy ýurda berlen teswirleriň sanawyna metodiki taýdan degip biler ýaly düzüldi. Diňe ähli soraglar berlenden soň, delegasiýa olara jogap berip biler - ertesi gün ýa-da ... köplenç köp soraglary jogapsyz galdyryp biler (mysal üçin, Türkmenistan geçmişdäki ýygnaklarda edişi ýaly).
Şol sebäpden, gatnaşyjylaryň käbiri jynsparazlygy, diskriminasiýany ýok etmek we ykdysady, sosial we medeni hukuklary ýok etmek baradaky komitetler bilen geçirilen beýleki ýygnaklarda Türkmenistan tarapyndan jogapsyz galdyrylan soraglar mowzugyny gozgadylar - nirede doly maglumatyň bolmagy ýaly esasy soraglara doly däl we gaçgak jogaplar berilýärdi, we HDB jemgyýetçilik guramalarynda näme üçin gynamalar, syýasy tussaglar we erkin metbugaty basyp ýatyrmak barada maglumatlary bar.
Elbetde, şeýle enjamda manysyz bir zat bar. Şwesiýanyň ýa-da Irlandiýanyň, Gollandiýanyň ýa-da Günorta Afrikanyň wekilleri Türkmenistandan gowy resminamalaşdyrylan aýylganç subutnamalar sebäpli dogry sebäplere görä dogry soraglar berýärler. HDB jemgyýetçilik guramalaryna gatnaşyjylara komitet agzalary bilen deslapky ýygnakda düşündiriş bermäge we ohchr.org sahypasynda çap edilen goşmaça hasabatlaryny bermäge mümkinçilik berilýär. “Synagyň” dowamynda türkmen delegatlary gaharly ýa-da lapykeç görünmediler, diňe biperwaý görünýärdiler, bellikleri alyp, soň bolsa has ýokary derejeli adamlaryň jogap bermäge rugsat beren soraglaryna jogap berýärdiler. Elbetde, eger jogap berseler.
Emma, Türkmenistanyň wekillerine ýüzlenýän adam hukuklary bilen baglanyşykly şeýle kyn soraglary diňlemek birneme tolgundyryjydygyny aýtmak isleýärin. Sebäbi bu ýurduň resmi wekilleri bilen geçirilen beýleki duşuşyklar düýbünden başgaçarak geçirilýär- energetika, gaz we nebit şertnamalary bilen gyzyklanýan gepleşikler, näçe gulçulykly bolsa-da, prezidentiň we hyzmatçylarynyň göwnünden turmaga synanyşýarlar. Günbatar diplomatlary Türkmenistanyň wekilleri bilen duşuşanda henizem şuňa meňzeş soraglar berseler-de, geosyýasy bähbitlerini gözläp, ýuwaşlyk bilen soraýarlar.
Şonuň üçin hrono-tm.org web sahypasyny dolandyrýan Farid Tuhbatulliniň, Wýaçeslaw Mamedow we Türkmenistandan gelen beýleki migrantlar, şeýle hem Human Rights Watch guramasynyň, Açyk jemgyýet institutynyň hasabatlaryny berýän we işgärlerini ýygnaga gatnaşmak üçin iberen beýleki guramalaryň işi görnüp başlanda, bu soraglar gaty ses köpçülükde berlende, gaty gowy zat.
Duşuşygyň ortasynda takmynan delegatlaryň aňyrsynda oturan bir ýaş ýigit kamera bilen zaldan çykdy we adam hukuklaryny goraýjy toparlaryň oturan hataryny wideo düşürmäge başlady. Bu adamy nirede görendigimi ýada saljak boldum, ýadyma düşýär öýdýärin - ol ýaş Raşid Nurgalowy ýatlatdy.
Bizi kamera bilen gorkuzjak bolýan bu ýigidiň samsyklygy meni geň galdyrdy, ýöne bizi surata düşürýän mahaly oňa el galdyrdym. Ýoldaşlar, bu usullaryňyzy bilýäris.
Sowet KGB tarapyndan şuňa meňzeş gorkuzma taktikasyny soňky gezek birnäçe ýyl ozal Azerbaýjan CEDAW (aýal-gyzlary kemsitmek baradaky komitet) ýygnagyna gatnaşamda görüpdim. Olarda goşmaça maglumat berýän HDB jemgyýetçilik guramalarynyň hemmesini ýazga alýan kameralar bardy. Bu, elbetde, utandyryjy, ýöne şu günler “kiçi dogan” ulusyna-da göz aýlap biler - Farid we tutuş kompaniýa bizi telefonlarynda surata alýan türkmen synçylaryny HEM surata düşürdi...
Different Stans
