Dekabr aýynda üç sany zalym diktatoryň - Augusto Pinoçetiň, Saddam Huseýniň we Saparmyrat Nyýazowyň durmuş ýoly tamamlandy. Ilkinji ikisi bütin dünýäde tanalýar, güýçlerini ýitirdi we indi öz ýakynlaryny gorkuzyp bilmedi. Üçünjüsi, has meşhur bolmadyk zalym, duýdansyz aradan çykmanka, Eýran we Owganystan bilen serhetleşýän gaza baý öňki Sowet respublikasy Türkmenistanyň ömürlük prezidenti bolup galdy.
Häzirki wagtda bu ýurduň we bäş million ilatynyň ykbaly çözülýär we Amerikanyň Birleşen Ştatlarynyň diplomatik täsirini ulanyp demokratiýa geçişini amala aşyrmak üçin ajaýyp mümkinçilik bar.
1991-nji ýylyň 27-nji oktýabrynda SSSR-iň dargamagy bilen garaşsyzlyk yglan edilenden soň, Türkmenistan dünýäde iň repressiw rejimleriň birini döretdi. Başga düşünýänler rehimsizlik bilen basyldy: hökümet garşydaşlary tussag edildi, gynaldy, adalatly kazyýet hukugyndan mahrum edildi we beýlekilere duýduryş hökmünde uzak möhletli türme tussaglygyna höküm edildi. Köpçülikleýin repressiýalar wagtal-wagtal amala aşyrylýar.
Jenap Nyýazowyň Türkmenistanda 20 ýyl dolandyryşy özüni aşa şöhratlanmagynyň iň aýdyň mysaly boldy. Ýurduň paýtagty Aşgabatda altyn heýkeli häzirem saklanýar: ertekilerdäki ýaly “şöhratyň” şöhlelerine çümüp, günüň yzyndan aýlanýar. Hatda hepdäniň günleriniň adyny özi we maşgala agzalarynyň atlary bilen atlandyrdy.
Nyýazowyň 'şahsyýet kulty' raýatlaryň gündelik durmuşyna gaty ýaramaz täsir etdi. Köpçülikleýin habar beriş serişdeleri berk gözegçilik astynda saklandy, saglygy goraýyş ulgamy ýeterlik derejede maliýeleşdirilmedi we bilim syýasy ýagdaýa girew boldy. Nyýazowyň sosial-ykdysady syýasatlarynyň betbagtçylykly netijelerini ýok etmek üçin köp ýyllap tagalla etmek gerek.
Türkmenistanyň gurjak ýaly kanun çykaryjy mejlisi, konstitusiýada göz öňünde tutulan tertibi düýbünden äsgermezlik edip, prezidentiň wezipesini wagtlaýyn ýerine ýetirijini prezident saýlady - bu ýurtda rugsat berlen ýeke-täk syýasy partiýadan dalaşgäri biragyzdan goldady.
Adam hukuklary babatynda hakyky üýtgeşmeleriň we erkin we adalatly saýlaw ýörelgesine ygrarlydygynyň subutnamasy hökmünde Türkmenistanyň häkimiýetlerinden ähli syýasy tussaglary boşatmagy talap edilmeli. Şeýle hem, demokratik saýlaw prosesine zyýan ýetirip biljek beýleki şantaj görnüşlerini, şol sanda dissidentleri gorkuzmak we tussag etmek, dini guramalara hüjüm etmek we hereket azatlygyny çäklendirmek ýaly görnüşleri bes etmeli.
Türkmenistanda hakyky demokratiýanyň gurulmagyny üpjün etmek üçin ABŞ wagtlaýyn hökümediň Nyýazow rejiminiň täsirli syýasatlaryndan ýüz öwürmegine çagyryşdan başlap, öňdebaryjy bolmaly. Amerika ähli syýasy tussaglaryň boşadylmagyny, jemgyýetçilik we dini guramalaryň işine eden-etdilikli çäklendirmeleriň, kanuny syýasy partiýalaryň döredilmegini we ýygnak we birleşmek azatlygyna hormat goýulmagyny biragyzdan talap etmeli. Mundan başga-da, gyssagly ýagdaýda Amerikanyň ilçisini Aşgabat şäherine ibermeli [Türkmenistandaky ilçi Treýsi Ann Jeýkobson (Tracy Ann Jacobson) öz işini 2006-njy ýylyň iýul aýynda tamamlady. Ýurtda täze ilçi bellenmedi - takmynan. terjime.].
ABŞ, bar bolan halkara mehanizmleri ulanmaly, esasanam BMG, Ýewropadaky Howpsuzlyk we Hyzmatdaşlyk Guramasy we G8 - Russiýany Türkmenistandaky syýasy ýagdaýa goşulmazlyga yrmak we Aşgabady gol çeken halkara adam hukuklary şertnamalaryny ýerine ýetirmäge çagyrmaly. Russiýanyň energiýa gyzyklanmalary Türkmenistanyň durnukly demokratik döwlete öwrülmegine päsgelçilik döretmeli däldir.
Fewral aýynda meýilleşdirilýän Türkmenistanda geçiriljek saýlawlar düýbünden erkin we adalatly bolmaly - dalaşgärlere we saýlawçylara doly maglumat, metbugata, ýygnaklara we herekete erkinlik berilmeli. Syýasy emigrantlaryň watanyna dolanyp, saýlaw prosesine gatnaşmak mümkinçiliginiň bolmagyny üpjün etmek zerurdyr. Halkara synçylar Türkmenistana iberilmeli.
ABŞ-nyň Türkmenistan baradaky beýanatlary şu wagta çenli durnuklylyga, hyzmatdaşlyga we bilim meselelerine gönükdirildi. Bu meseleleriň hemmesi şübhesiz möhümdir, ýöne Amerikanyň Birleşen Ştatlarynyň işgärleri ýurtdaky esasy azatlyklara hormat goýmak meselesine halkara ünsüni çekmeli.
Häzirki wagtda Türkmenistanyň geljegi kesgitlenýän mahaly, batyrgaý we şol bir wagtyň özünde halkara jemgyýetçiliginiň adam hukuklaryny goramak boýunça oýlanyşykly hereketleri zerurdyr.
Adam hukuklary boýunça halkara liganyň başlygy Robert Arseno (International League for Human Rights); bu gurama Türkmenistanda we beýleki ýurtlarda adam hukuklarynyň bozulmagy barada halka habar berýär we şeýle hukuk bozulmalara garşy göreşýär
Asyl makala “The Baltimore Sun”, ABŞ.
InoSMI.Ru tarapyndan terjime edildi
