2006-njy ýylyň başynda "NW" Türkmenistanda pensiýa tölegleriniň we maýyplyk boýunça kömek pullarynyň bes edilmegi barada maglumat ýaýratdy. Şondan bir ýarym aýyň içinde bu mowzuk Merkezi Aziýadaky wakalar bilen baglanyşykly rus neşirleriniň sahypalarynda esasy mowzuklaryň birine öwrüldi. Russiýanyň raýatlygy bolan türkmen pensionerleriniň ýagdaýy baradaky sorag Russiýa Döwlet Dumasyny aladalandyrdy we ýakyn wagtda gumanitar betbagtçylyk Günbatar abraýly neşirlerinde ara alnyp maslahatlaşyldy.
2006-njy ýylyň başynda "NW" Türkmenistanda pensiýa tölegleriniň we maýyplyk boýunça kömek pullarynyň bes edilmegi barada maglumat ýaýratdy. Şondan bir ýarym aýyň içinde bu mowzuk Merkezi Aziýadaky wakalar bilen baglanyşykly rus neşirleriniň sahypalarynda esasy mowzuklaryň birine öwrüldi. Russiýanyň raýatlygy bolan türkmen pensionerleriniň ýagdaýy baradaky sorag Russiýa Döwlet Dumasyny aladalandyrdy we ýakyn wagtda gumanitar betbagtçylyk Günbatar abraýly neşirlerinde ara alnyp maslahatlaşyldy. Şeýle-de bolsa, ýene bir-iki aý geçdi we bu mesele jurnalistleriň gözgaraýşyndan ýitdi. Bu bu ýagdaýyň çözüldigini aňladýarmy? Ýurduň prezidenti S.Nyýazow kararyny ýatyrdy we garrylar ýene pensiýa alyp başladylarmy?
Türkmen pensionerleriniň häzirki ýagdaýy barada gürleşmezden ozal, nädip kesgitlenendigini ýada salalyň. Habar gulluklary ýanwar aýynyň başynda respublikanyň hökümetiniň wekiline salgylanyp "2006-njy ýylyň 1-nji ýanwaryndan bäri Türkmenistanyň häkimiýetleri pensionerlere tölegleri takmynan 20% azaltdy" -diýdi. Aslynda, "NW" -niň köp çeşmesiniň aýdyşy ýaly, Türkmenistanyň sosial üpjünçilik gullugy "näme bolaýsa" ýörelgesine esaslanyp, pensiýa tölemegi wagtlaýynça bes etdi, geçmişi we pensiýalary täze, has adalatly nyrhlarda hasaplamak üçin goýberilen ýalňyşlyklary ýok etmek üçin ýokardan görkezmeler ýok. Şol ýalňyşlyklar näme? Bu soraga ýanwar aýynyň ahyrynda ýurduň prezidentiniň özi jogap berdi. Ol aşakdaky punktalary aýdyp geçdi:
- SSSR-iň döwründe aýlyk haklaryny artdyrmak endigi bardy we Türkmenistan bu mirasy kabul etdi. Bu tejribe, işe ukyply ilatyň 70% -den gowragynyň hiç hili esassyz kömek pullary bilen aýlyk almagyna sebäp boldy. Ýurtda işleýänleriň 80% -i işlemeýär, 2% -i pensiýa gaznasyna tölemeýär, gazna boş diýip, S.Nyýazow aýtdy. Gaýtadan işlemegi, diňe iş günlerini ýaşuly hasaplamagy, dynç alyşlary, hassalyk günlerini, dynç alyş we dynç günlerini aýyrmagy tabşyrdy! Pensiýa almak üçin şeýle "täsirli" hyzmat dowamlylygy aýallar üçin azyndan 20 ýyl, erkekler üçin 25 ýyl bolmaly. Türkmenbaşy, uly ýaşly çagalary bolanlara pensiýa tölemezligi teklip etdi. Birnäçe günden soň S.Nyýazow Sosial üpjünçilik ministriniň hasabatyna salgylanyp, telewideniýede sosial ulgamdaky "arassaçylygyň" netijelerini yglan etdi:
SN: Seret, 2005-nji ýylda 336 müň adam pensiýa we ýeňillik alýardy, indi reforma islegimden soň olaryň sany 110 müň adam azaldy!
Mundan başga-da, häkimiýetleriň köp ýyllap inflýasiýa derejesinde pensiýa alanlardan, soňky iki ýylda tölenen pensiýa gaznasyna dolanmalydygy aýdylýar!
Şunuň bilen baglylykda, häzirki ýagdaýdan birnäçe sorag ýüze çykýar. Ilki bilen, pensiýalaryndan mahrum edilen 110 000 adamyň arasynda ilkinji bolup kim boldy?
Ikinjisi: bu adamlar nädip günlerini görýär?
Üçünjisi: galan 229,000 pensiýa we ýeňillikleri aldymy?
Türkmen Sosial üpjünçilik ministrliginiň bir çeşmesi NW habarçysy Oraz Saryýewe pensiýa reformasynyň ilkinji pidalary bolan işgärleriň ygtybarly statistikasynyň ýokdugyny aýtdy. Şeýle-de bolsa, synlaryna esaslanyp, çeşme, ilki bilen, SSSR-iň dargamagyndan soň işini bes eden öňki kollektiw daýhanlar we kärhanalaryň işgärleri bolandygyny öňe sürdi. Kollektiw daýhanlar üçin 20-25 ýyllyk adaty iş möhletine “ýetmek” gaty kyn, sebäbi S.Nyýazowyň görkezmesine görä, diňe dynç günleri we dynç alyş günleri däl, eýsem gyş aýlary, oba ýaşaýjylarynyň pikiriçe döwlet baştutany, işleme, ol ýere goşulmaýar. Öňki Sowet institutlarynyň işgärleri barada aýdylanda bolsa, pensiýa almakdaky kynçylyklary, iş möhletini tassyklamak üçin degişli resminamalary berip bilmezlikden ybarat. Türkmengala sebitiniň aklawçysynyň NW bilen söhbetdeşlikde aýdyşy ýaly:
MM: Adamlar diňe tejribe şahadatnamalaryny berip bilmeýärler, sebäbi Sowet döwründe Türkmenistanyň çägindäki köp kärhanalar we guramalar merkeze tabyn edilipdi, soň bolsa täzeden gurlupdy, arhiwler Moskwa äkidilipdi ýa-da kiril dilinde ýazylan kitaplar we resminamalar ýakylmak kampaniýasy wagtynda ýerli häkimiýetler tarapyndan ýok edilipdi. Indi sosial üpjünçilik edaralary ilatdan iş kitabyndaky ýazgylary goşmaça şahadatnamalar bilen tassyklamagy talap edýärler. Ýogsam, tejribe hasaplanmaýar. Mysal üçin, adamlar onlarça guramany öz içine alýan Şatlykgazstroýda SSSR-iň Nebit we gaz ministrliginiň ulgamynda işlediler. Gaz geçirijisini gurmakdan ýaşaýyş jaýlaryny gurmak ýa-da şäherçeleri we senagat desgalaryny elektrikleşdirmek baradaky buýruklar ýerine ýetirildi. Sowet döwründe Türkmenistanyň çäginde şeýle guramalar köpdi. Soýuz dargandan soňra, indi meýdanda ýel gözläň. Şeýlelik bilen, on müňlerçe adam pensiýa alman galdy. Adamlar eklençsiz galdylar, köpüsiniň ýüregi çydap bilmedi, öldi! 1998-nji ýyldaky respublikan kanunynda 67 ýaşdan uly erkekleriň we 62 ýaşdan ýokary aýallaryň bir ýa-da başga bir sebäp bilen pensiýasyz galan soňky işinde tölenen aýlyk hakynyň 40% -yndan artykmaçlyk almalydygy aýdylýar. Häkimiýetler hatda öz kanunlaryny ýerine ýetirip bilmeýärler!
"NW"-niň habarçysy Oraz Saryýewe beren interwýusynda pensiýa alman galanlaryň ýagdaýynyň nähili pajygalydygy barada Türkmenistanyň Saglygy goraýyş ministrliginiň bir çeşmesi şeýle diýýär:
NN: S.Nyýazowyň pensiýa reformasy köp pensioneriň janyny aldy. Şu ýylyň birinji çärýeginde pensionerleriň jesetleri bilen doldurylandygy sebäpli morglarda ýeterlik ýer ýokdy. Bu adamlaryň pensiýa tölegleriniň ýatyrylandygyny bilenden soň ölendigini garyndaşlarymyzdan bilýäris. Tiz kömek ulagynyň pensionerleriň jaňlaryny ýerine ýetirmäge wagty ýokdy. Meniň hasaplamalaryma görä, şu ýylyň ýanwar we fewral aýlarynda takmynan 1700 pensioner umytsyzlykdan öldi. Bu maglumatlar hiç ýerde çap edilmedi, ýöne Türkmenistanyň Saglygy goraýyş ministrliginiň hasabatlaryna göz aýlamaga mümkinçilik tapdym. Ortaça aýlyk ölüm bilen deňeşdirilende, gyşarmany takmynan hasaplap bilerdim. Mundan başga-da, pensiýa hukugyndan mahrum etmek diňe bir pensionerlere däl, eýsem olaryň garyndaşlaryna-da täsir edýändigini ýadyňyzdan çykarmaň: işsizligimiziň derejesi bilen ähli maşgalalar, şol sanda ýaş nesil pensiýa bilen gününi görýärdi.
Netijede, üçünji sorag: ýurduň prezidentiniň sözlerine görä, pensiýalaryny ýitirmedik 229,000 bagtly adamyň arasynda bolan pensionerler bilen hemme zat gowumy? Türkmenistanyň Sosial üpjünçilik ministrliginiň bir çeşmesiniň NW habarçysyna habar berşi ýaly döwlet pensiýa we ýeňillikler töläp başlady. Kanun boýunça bergisi bolan pullary ilki bilen KNB-nyň öňki işgärleri, Içeri işler ministrligi, prokuratura, notarius hyzmatlary, kazylar, partiýa we sowet işgärleri we "Halk maslahatyna" işjeň gatnaşyjylar alyp başlady. Soňky ýyllaryň beýleki kategoriýalaryna tölegler diňe bölekleýin edilýär, ýöne ýerli sosial üpjünçilik edaralaryna adamlary köşeşdirmek, munuň wagtlaýyn ýagdaýdygyny we ahyrynda pullaryny aljakdyklaryny düşündirmek tabşyryldy. Çeşme, zerur resminamalary beren we S.Nyýazowyň özgertmeleri bilen kesgitlenen täze talaplary ýeňip geçenleriň köpüsiniň entek pensiýa we ýeňillik almandygyny ýa-da az mukdarda alandygyny, ýöne hemme zady ýitirmek gorky bilen garşy çykmakdan gorkýandygyny öňe sürýär.
Çeşmä görä, bu kategoriýa öňki mugallymlar, jemgyýetçilik işgärleri, kärdeşler arkalaşyklarynyň işgärleri we öňki oba elitasynyň wekilleri girýär.
W.Wolkow, O.Saryýew
"Doýçe Welle"
