Halkara adam hukuklary guramasy Türkmen Helsinki gaznasy 2003-nji ýylda Türkmenistanda adam hukuklarynyň berjaý edilişi barada hasabat çap etdi. Şeýle-de bolsa, has dogrusy, bu göwrümli resminama Türkmenistanyň raýatlarynyň hukuklarynyň gödek bozulmagy barada hasabat diýip atlandyryp bolar. “Fokus” programmasy bäş minutlyk meýilnamada resminamanyň ähli taraplaryny aýdyňladyp bilmän, Türkmenistandaky ýagdaý boýunça adam hukuklary guramasynyň esasy pozisiýalaryny görkezmek haýyşy bilen gaznanyň başlygy T. Begmedowa ýüz tutdy.
TB: Umuman alanyňda, 2003-nji ýylda Türkmenistanda başgaça pikirleri basyp ýatyrýan ýyl diýip atlandyryp bolar. Türkmen şertlerinde "başgaça" düşünjesiniň özüne mahsus, gipertrofiýa aýratynlyklarynyň bardygyny bellemek gerek. Häkimiýetler muny rejime garşy adamlar we hatda halkyň duşmanlary diýip kesgitleýärler. Çaganyňyza adaty, doly bilim bermek isleseňiz, başgaça pikirler üçin yzarlanarsyňyz - daşary ýurtda okaýan we dynç alyş üçin watanyna gelip bilmeýän türkmen ýaşlary bize ýüz tutýarlar; hereket azatlygy üçin - mysal üçin rus jemgyýetini esaslandyryjylaryň biri Wýaçeslaw Mamedowyň häkimiýetleriň gitmeginiň öňüni aldy; maglumat almak hukugy üçin - Nyýazowa tabyn bolmadyk metbugat bilen aragatnaşyk üçin - Swoboda-Azatlyk habarçylaryna garşy kampaniýa; sebäbi öz pikiriň bar we nämäni öwmek islemeýärsiň bilen ylalaşmaýarlar - mysal üçin taryhçy, ýazyjy, jurnalist Rahym Esenow munuň üçin tussag edildi; daşary ýurtda ýaşaýan garyndaşlary bilen telefon arkaly gepleşeni üçin - oppozisiýanyň ähli garyndaşlary munuň üçin yzarlanýar. Türkmenistan hökümetiniň adam hukuklarynyň bozulmagyny düýbünden inkär edýändigi we şol bir wagtyň özünde halkara jemgyýetçiliginiň halkara wekilleriniň synçy hökmünde kazyýet işine gatnaşmagyna rugsat bermek baradaky çagyryşlaryndan ýüz öwürmegi aladalandyrýar. THF adamzada garşy jenaýatlaryň Türkmenistanda bolup geçýändigini mälim etdi.
VV: Käbir anyk mysallar berip bilersiňizmi?
TB: Ýurtda ýekeje oppozisiýa partiýasy-da ýok, ýylyň dowamynda ýekeje oppozisiýa partiýasy-da hasaba alynmady - gadagan edildi, garaşsyz jemgyýetçilik guramasy - yzarlanýar, kanuny taýdan hasaba alnan garaşsyz adam hukuklary topary ýok : munuň üçin kabul ederlikli şertler döredilmedi. Konstitusiýa ähli raýatlara maglumat almak hukugyny kepillendirýän hem bolsa, Türkmenistanyň ilaty bu mümkinçilikden netijeli mahrum. Hatda "dünýä derejesindäki web" - Internet - Türkmenistan iň berk senzura astynda. 5 million adamdan diňe birnäçe ýüz adam internete girýär. Ýurtda internet klublary ýa-da kafeler ýok, garaşsyz internet üpjün edijileriniň işine rugsat berilmeýär: internet hyzmatlaryny berýän diňe bir döwlet guramasy bar - Turkmentelecom.
2003-nji ýylda Türkmenistan demokratik saýlaw ulgamyny döretmek niýetini görkezmedi.
Mundan başga-da, tutuş ýurt boýunça ara alyp maslahatlaşmazdan, Türkmenistanda geçiriljek prezident saýlawlarynda ýaş çäkleri kesgitlenildi, bu raýatlaryň dalaşgär bolup bilmek hukugynyň bozulmagydy. Şol bir düzgün, prezidentlige dalaşgärleriň ýurtda ýaşamak möhletindäki çäklendirmeler boldy. Geçen ýyl türkmen häkimiýetleri 2004-nji ýylyň ýanwar aýynda täzeden seredilen we raýatlaryň syýahat etmek hukugyny bozýan kämilliksiz wiza düzgünini bilkastlaýyn girizdi. Rejime garşy çykýanlaryň sanawlary serhet postlarynda bar we raýatlaryň daşary ýurda gitmegine rugsat bermeýär. Mahtimagambetowa çagalary bilen gidip bilmedi, Berdiýew Mirdan uçardan düşürildi. Ýagny, hatda gitmäge rugsat alan raýatlaram howa menzilinde eýýäm yzarlanmagyny dowam etdirdiler. Häzirki wagtda Aşgabat howa menzilinde 5 adamdan ybarat bir komissiýa işleýär - polisiýa işgäri, Milli howpsuzlyk ministrliginiň işgäri, serhetçi, prokuror we häkimlik işgäri. Komissiýanyň agzalary "islenilmeýän we ygtybarsyz raýatlar" barada hasabat taýýarlaýarlar, soň bu teswirnama Daşary işler ministrligine iberilýär. Şondan soň Daşary işler ministrligi bu ýa-da beýleki raýaty goýbermek ýa-da goýbermemek kararyna gelýär.
Içerki uçuşlarda-da şeýle tejribe bardy.
Golaýda häkimiýetler Gurbandurdy Durdygulyýewi mejbury psihiatrik bejergä iberdiler. Bikanun hassahana ýerleşdirilmeginiň sebäbi G. Durdygulyýewiň prezidente we beýleki döwlet ýolbaşçylarynyň syýasatlaryna nägileligini prezidente ýazan hatynda mälim etdi.
Häkimiýetleriň günasi bilen, 25-nji noýabrda edilen synanyşyk diýilýänler hakda ähli hakykat köpçülige mälim bolmady. Bu tussaglaryň köpüsiniň agyr şertlerde bolandygy, köpüsiniň gyssagly lukmançylyk kömegini talap edýändigi barada maglumatlar bar. Mundan başga-da, häkimiýetler tussaglaryň nirededigi barada maglumat bermekden ýüz öwürdiler. Olara ne aklowjylar, ne-de garyndaşlar, ne-de garaşsyz guramalaryň wekilleri baryp görmäge rugsat berilmeýär. Iş kesilenleriň köp garyndaşlaryna iýmit we derman paketlerini ýakynlaryna bermek gadagan edilendigini habar berdiler. 2002-nji ýylyň 25-nji noýabrynda bolup geçen wakalar bilen baglanyşykly iş kesilenleriň takyk sany entek belli däl. Garaşsyz synçylar resmi taýdan neşir edilen sanawyň hakykata laýyk gelmeýändigine ynanýarlar.
2003-nji ýylyň fewral aýynda Nyýazow tarapyndan gol çekilen dönüklik baradaky täze kanun güýje girdi. Täze kanunyň sözleri gaty düşnüksiz we ikiýüzli, şonuň üçin Türkmenistanyň islendik raýaty, bar bolan rejim barada öz pikirini aýtsa, dönük hökmünde ykrar edilip, ömrüniň ahyryna çenli türmede geçirilip biler. Mysal üçin, sülçüler Baýhanowa 210-njy madda laýyklykda hasabat bermedikleri we oppozisiýa lideri bilen duşuşygy üçin 5 ýyl azatlykdan mahrum etmek üçin jenaýat işini ýasadylar.
Döwlete degişli däl guramalar ençeme ýyl bäri hasaba durup bilmediler. Bu tejribe 2003-nji ýyla çenli dowam etdi. Mundan başga-da, 2003-nji ýylyň 10-njy noýabrynda Türkmenistanyň Jenaýat kodeksine birnäçe täze kanunlar we üýtgetmeler güýje girdi we döwlet edaralarynda hasaba alynmadyk dini we raýat işlerine berk çäklendirmeler girizildi.
Milli howpsuzlyk ministrliginiň polisiýa işgärleri imanlylary esassyz tussag etdiler we ynançlaryndan ýüz öwürmäge mejbur etdiler. Mysal üçin, geçen ýylyň 30-njy noýabrynda Balkanabatda (öňki Nebitdag) polisiýa işgärleri adamlaryň dini däp-dessurlary ýerine ýetirýän binasyna girdiler we ýygnananlaryň hemmesini, şol sanda ýaş çagalary-da tussag etdiler. Aýallara namazyny bes etmeseler, çagalaryň hemmesini alyp, ýetimler öýlerine ýerleşdirjekdikleri bilen haýbat atyldy. Şondan soň polisiýa parahat ilata ýene 3 gezek hüjüm etdi.
Türkmenistanda ýapyk mowzuk-türmeler, tussaglara ideg: keselleriň derejesi we bejergisi. 2003-nji ýylda syýasy tussaglaryň, raýat aktiwistleriniň, dissidentleriň hiç biri-de amnistiýa edilmedi.
Türmelerdäki ölümler barada ygtybarly habarlar gelmegini dowam etdirdi. Türmäniň saglyk işgäri her gün türkmen türmelerinde ortaça bir-dört adamyň ölýändigini tassyklady. Türkmen häkimiýetleri bu maglumatlary ne tassyklap, ne-de inkär edip bilýärler.
Tutulanlar we tussaglar gynaldy (mysal üçin Nazar Baýhanow, Yklymowlar), garyndaşlary gynamalara seretmäge etmäge mejbur boldular (mysal üçin, Batyr Berdiýewiň aýal dogany, Rasul Yklymow). Kellä gaz maskasy ýa-da plastik halta dakýarlar (mysal üçin, Gülgeldi Annanyýazow, Sapar Hajyýew), elektrigi adam bedenine birikdirýärler; (mysal üçin Yklym Yklymow); neşe sanjym edýärler we günälerini boýun almaga mejbur edýärler (bu "Noýabr wakalarynda" günäkärlenenleriň hemmesini diýen ýaly öz içine alýar).
Häkimiýetler Türkmenistanyň raýatlaryny telewizorda öňünden taýýarlanan we repetisiýa edilen gepleşikleri bermäge mejbur etdiler, şonda adamlar garyndaşlaryndan ýüz öwürmäge mejbur boldular. 2003-nji ýylyň 25-nji noýabrynda türkmen telewideniýesi "Watan" jemgyýetçilik-syýasy hereketiniň lideri Hudaýberdi Orazowyň aýal doganynyň maşgalasyny masgara eden doganyndan ýüz öwürmäge mejbur edilendigini görkezdi.
Gizlin hyzmatlar, Nyýazow rejimine boýun bolmak islemeýän türkmen raýatlaryna gaýdyp barmak üçin başgaça pikirlenýänleriň garyndaşlaryny zamun almakdan peýdalanýardy. Bu, geçen hepde Doýçe Welle tarapyndan “Fokus” programmasynda habar berlen Makhtimagambetowa bilen bolan wakany tassyklaýar. Bir ene çagalarynyň gözüniň öňünde polisiýa işgärleri tarapyndan ýenjildi.
Türkmenistan raýatlaryny şantaj etmek we gorkuzmak ýörite hyzmatlar bilen hukuk goraýjy edaralaryň işinde adaty ýagdaýa öwrüldi. Bellik: Içeri işler ministrligi, Milli howpsuzlyk ministrligi, Baş prokuratura we Türkmenistandaky kazyýetler prezidentiň berk gözegçiliginde.
Witaliý Wolkow.
Doýçe Welle.
