Türkmen halkynyň ÝHHG-a gatnaşýan döwletlere ÝHHG-nyň Türkmenistanda Moskwa mehanizminiň 15 ýyllygy bilen baglanyşykly ýüzlenmesi. 2018-nji ýylyň 24-nji fewraly
15 ýyl ozal Ýewropadaky Howpsuzlyk we Hyzmatdaşlyk Guramasynyň on agza döwleti, Türkmenistan bilen baglanyşykly ÝHHG-nyň Moskwa mehanizmini işe girizdi. Bu halkara jemgyýetçiliginiň türkmen häkimiýetleriniň "Prezident Nyýazowy öldürmek synanyşygy" diýip atlandyrýan bu waka gatnaşandygy güman edilýän ýüzlerçe adama garşy ýurduň häkimiýetleri tarapyndan başlanan köpçülikleýin repressiýalara beren iň möhüm jogabydy.
Zalym gynamalar sebäpli adamlar etmedik köp jenaýatlaryny boýun almaga mejbur boldular. Netijede, 2003-nji ýylyň başynda 60-dan gowrak adam günäkär tapyldy we uzak möhletli türme tussaglygyna höküm edildi, ýedi adam ömürlik tussaglyga höküm edildi. Ýapyk, çalt we adalatsyz synagdan bäri hiç kim olary görmedi. Häkimiýetler olara "terrorist" diýdiler we baky gözenegiň aňyrsynda gulpladylar. Bu uzak ýyllaryň dowamynda maşgalalary garyndaşlarynyň nirededigini we asla diridigini bilenoklar. Olar azap çekýärler we näbellilikden ejir çekýärler. Günäkärlenenleriň ýüzlerçe we müňlerçe garyndaşlary we dostlary häkimiýetleriň yzarlamalaryndan ejir çekdiler - esassyz işden kowuldy, uniwersitetlerden kowuldy, ýaşaýyş jaýyndan we emläklerinden mahrum edildi, ýurduň uzak ýerlerine sürgün edildi we ýurtdan çykmagy gadagan edildi. Adam hukuklarynyň bu köpçülikleýin bozulmalary, şol sanda milli kanunlaryň gödek bozulmalary, ÝHHG-nyň Moskwa mehanizminiň çäginde geçirilen gözlegiň netijesi bolan professor Emmanuel Dekonyň hasabatynda jikme-jik görkezildi.
Türkmen häkimiýetleri 2003-nji ýylda ÝHHG-nyň hasabatçysy bilen hyzmatdaşlyk etmese-de, onuň jikme-jik we ýokary hünärli hasabaty Türkmenistanda giňden ýaýran repressiýalara ünsi çekdi we BMG Baş Assambleýasynyň üç karary we BMG-nyň Baş sekretarynyň iki hasabaty ýaly halkara jemgyýetçiligi tarapyndan mundan beýläkki hereketler üçin esas boldy. BMG bu resminamalarda Türkmenistanda adam hukuklarynyň agyr ýagdaýyna diýseň alada bildirdi we häkimiýetleri bu hukuk bozulmalary duruzmaga we obýektiw derňew geçirmäge çagyrdy.
ÝHHG-nyň Moskwa mehanizminiň ulanylmagy we soňraky halkara çäresi repressiýanyň gerimini azaltmaga kömek etdi, ýöne türmede ýitirim bolanlary halas edip bilmedi. Hassalykly gorkulary sebäpli Prezident Nyýazow 2006-njy ýylda ölýänçä döwlet enjamlaryny yzygiderli “arassalamagy” dowam etdirdi, ony diňe Staliniň döwrüniň repressiýalary bilen deňeşdirip bolýardy. Döwlet işgärleriniň köpüsi “bozuklar”, “içalylar” we “ogurlamak” hökmünde ýazgaryldy. Iş kesilenler daşarky dünýä bilen aragatnaşyk saklamazdan türkmen türmelerinde ýitirim boldular. Ýakynlarynyň ykbaly hakda maglumatyň ýoklugy, 10-15 ýyl bäri ýakynlarynyň diridigini bilmeýän garyndaşlary üçin tükeniksiz gynamalar. Türkmenistan ÝHHG-nyň we BMG-nyň agzasy bolmak bilen, şol ýyllarda orta asyr despotizminiň häzirki zaman görnüşüne öwrüldi, özüni izolýasiýa etdi we halkara jemgyýetçiliginde umytsyz “ikinji Demirgazyk Koreýa” hökmünde özüni tanatdy.
Oňyn üýtgeşmelere umyt Prezident Berdimuhammedow 2006-njy ýylda häkimiýete gelenden soň ýüze çykdy. Jemgyýet, iň bolmanda käbir oňyn üýtgeşmelere we Nyýazowyň döwründe bolup geçen gijeki zulumyň soňlanmagyna sabyrsyzlyk bilen garaşýardy. Ilki başda Prezident Berdimuhammedow özgertmeçi hökmünde meşhurlyk gazandy we dolandyryşynyň ilkinji ýyllarynda belli bir “eremäge” mümkinçilik berdi. Türmelerdäki ýitgiler wagtlaýynça diýen ýaly bes edildi. Şeýle-de bolsa, “eremek” gysga wagtda tamamlandy, şahsyýet kulty ýurda gaýdyp geldi we syýasy repressiýalar täzeden güýçlenmek bilen başlandy. Täze prezidentiň 10 ýyldan gowrak dolandyryşynyň bitarap seljermesi döwletde we jemgyýetde düýpli oňyn üýtgeşmeleriň bolmandygyny görkezýär. Mundan başga-da, soňky ýyllarda garyndaşlary we jemgyýeti üçin gizlin synaglar ýapylansoň, adamlar ýene-de Türkmenistanyň türmelerinde ýitip başladylar we daşarky dünýä bilen aragatnaşyk saklamazdan doly izolýasiýa edildiler. Islendik pursatda esassyz tussag edilmek we hemişelik türmä basylmak gorkusy türkmen jemgyýetiniň ähli gatlaklaryna erbet täsir edýär we jemgyýetçilik başlangyçlaryny we çekişmelerini basyp ýatyrýar. Bu gorky bizi üýtgetmek umydyndan mahrum edýär.
Nyýazowyň döwründe ýitirim bolan ýüz töweregi adamyň ykbaly barada hiç zat bilinmedi. Olaryň käbiri hökümini gutarjak bolýardy, garyndaşlary ýakynlaryny görmäge umyt edýärdiler. Olar üçin ilkinji täsir, täze uzak möhletli türme tussaglygyna höküm edilendigi baradaky habar boldy. Ikinji zarba, garaşan we diri görmek umydy bilen ölenleriň jesetleriniň getirilmegi boldy. Köplenç ikinji gezek ynanmak ýa-da ölüm hakykaty, adamyň 15 ýyllap ykbaly baradaky ilkinji we soňky habar boldy.
Soňky iki ýylda tükenmişlik we gynama alamatlary bolan jesetleri garyndaşlaryna gowşurylan Tirkiş Tyrmyýew, Ýolly Gurbanmyradow, Akmyrat Rejepow we beýlekiler, türme möhleti eýýäm gutaransoň "çykdy". Bu wakalar tutuş jemgyýeti geň galdyrdy, sebäbi türmede ölenleriň köpüsi ozal döwletde möhüm wezipeleri eýeleýärdi we jemgyýetde hormatlanýardy. Şeýle-de bolsa, hökümet öz ygtyýarlygynyň ýokdugyny hemmelere görkezýär. Garyndaşlaryna türmede ýakynlarynyň ölümi barada maglumat ýaýratmazlygy üçin haýbat atylýar we basyş edilýär.
2013-nji ýylda Türkmenistanda zor bilen ýitirim bolmak meselesini çözmek üçin “Olary diri görkeziň!” Halkara kampaniýasy başlandy. Kampaniýa şu güne çenli 112 hadysany resmileşdirmegi başardy, ýöne ýitirim bolanlaryň köpdügi we gynançlaryň sanawy ýapylmaýandygy mälim. Gynansagam, Türkmenistanyň häkimiýetleri kampaniýanyň göni ýüz tutmalaryna üns bermeýärler. Edil şonuň ýaly-da, ÝHHG-nyň başlygy we Şweýsariýanyň prezidenti Didýer Burkhalter, ABŞ-nyň Döwlet sekretary Jon Kerri we Germaniýanyň kansleri Angela Merkeliň ýitirim bolanlaryň ykbaly baradaky soraglaryna Prezident Berdimuhammedow jogap bermedi. Prezident Berdimuhammedow ujypsyz sözler bilen gaçdy we "hemme zady çözmegi" we "meseläni hünärmenlere tabşyrmagy" wada berdi. Göni soraglara jogap hökmünde türkmen diplomatlary käbir sebäplere görä dünýä jemgyýetçiliginden, iň esasysy bolsa türkmen jemgyýetinden we türkmen türmelerindäki tussaglaryň garyndaşlaryndan we dostlaryndan gizlin bolmaly “daşary ýurtly hyzmatdaşlar” bilen käbir gepleşiklere salgylanýar.
Ýakynda "Olary diri görkeziň!" kampaniýasy ÝHHG-a gatnaşýan döwletleri türkmen türmelerinde ýitirim bolanlaryň ykbaly bilen baglanyşykly çözülmedik mesele bilen baglanyşykly täze gyssagly bilelikdäki hereketleriň zerurdygyna ynandyrmaga synanyşýandygyny öwrendik. Ýitirim bolanlaryň garyndaşlary, garyndaşlarynyň ygtyýarly wekilleri, şeýle hem Türkmenistanyň raýat jemgyýetiniň wekilleri bu başlangyjy doly goldaýarys. Häzirki wagtda ÝHHG we beýleki halkara guramalarynyň arasynda aýgytly we gyssagly çäreleriň zerurdygyna ynanýarys.
Ýurdumyzdaky köp sanly adama we olaryň maşgalalaryna täsir eden pajyganyň doly çuňlugyna düşünmek üçin size haýyş edýäris. Bu, indi 15 ýyl bäri näbelliligiň gynamasy bolup durýan betbagtçylyk. Hemmämiziň isleýän zadymyz, ýakynlarymyzyň ykbaly we olary görmek mümkinçiligi barada maglumat almak.
Biz, ÝHHG-a gatnaşýan döwletleriň wekillerine, ÝHHG-nyň adatdan daşary ýagdaý mehanizmleriniň çäginde Türkmenistan bilen gepleşikleriň geçirilmegini üpjün etmek üçin ähli tagallalary etmegiňizi haýyş edýäris. Ýurduň häkimiýetleriniň ahyrsoňy bu meseläni çözmek üçin hakyky çäreleri görüp başlamagyny üpjün etmek üçin mümkin bolan ähli çäreleri görmeli. ÝHHG-nyň adatdan daşary ýagdaý mehanizmleriniň çäginde geçirilen gepleşikleriň Türkmenistanyň hâkimiyetlerine Türkmenistanyň tutuş jemgyýetine täsir eden aýylganç pajygany ýok etmek we pajygaly taryhyň bu sahypasyny öwürmek üçin medeniyetli çözgüt tapmaga mümkinçilik berjekdigine ynanýarys.
Resmi Türkmenistanyň wekilleri türmelerde zor bilen ýitirim bolmagyň, hatda kanuny bahana bilen-de, halkara hukugynda dowam edýän jenaýatdygyna we haýsydyr bir maksat bilen aklanyp bilinmejekdigine we bu ýitirimlere halkara jemgyýetçiliginiň garaýşyna düşünmeli. Tükeniksiz boş gepleşikleriň “tüsse ekranlary” we görkeziş üçin nusgawy türmeleriň “Potemkin obalary” bu garaýşy üýtgetmeli däldir.
ÝHHG-nyň adatdan daşary ýagdaý mehanizmleri ulanylmasa, ýurdumyzyň häkimiýetleriniň wagt sarp edip, halkara jemgyýetçiligini we öz ýurdunyň ilatyny aldamaklaryny dowam etdirjekdigine ynanýarys. Türkmenistanyň häkimiýetlerini öz jemgyýetleri bilen hakyky gepleşikleriň möhümdigine ynandyrmak zerur. Ahyrynda ýitirim bolanlaryň hemmesine garyndaşlaryna ýakynlarynyň diridigi ýa-da ýokdugy barada habar bermeli we bu elhenç gynamalary soňlamaly.
Käbirlerimiz eýýäm türmede ölen garyndaşlarymyzyň jesetlerini aldyk, käbirleri ýakynlaryny diri görmäge we erkinlikde duşuşmaga umyt baglaýarlar. Bu meseläni çözmäge gyssagly kömek etmegiňizi haýyş edýäris. 15 ýyl gaty uzyn wagt. Wagt geçýär, garyndaşlaryň diri adamlar bilen duşuşmak ýa-da ýakyn adamyň ykbalyny öwrenmek mümkinçiligi gözümiziň öňünde ereýär.
Hasabatyň Ýewropa Bileleşiginiň Moskwa mehanizminiň çäginde biziň ýurdumyzdaky ýagdaý baradaky neşiriniň ýyl dönümi halkara raýdaşlygyň bu möhüm hereketini ýada salýar we bize umyt döredýär. 15 ýyl ozal, ÝHHG-a gatnaşýan ýurtlar biziň betbagtlygymyza jogap berdiler we türkmen jemgyýetine kömek etdiler. Indi siziň kömegiňize mätäç wagtymyz ýene geldi. Biz oňa garaşýarys we size bil baglaýarys.
***
Bu ýüzlenme Türkmenistanyň 30-dan gowrak raýaty - ýurduň türmelerinde mejbury ýitirim bolmagyň pidasy bolan adamlaryň garyndaşlary we dostlary we raýat aktiwistleri tarapyndan taýýarlandy we gol çekildi. Olaryň hemmesi Türkmenistanda ýaşaýandygy sebäpli, howpsuzlyk sebäpli atlary çap edilmeýär.
Biz, halkara raýat jemgyýeti guramalarynyň wekilleri bu ýüzlenmäni goldaýarys:
Ýuriý Jibladze, Demokratiýanyň we Adam Hukuklarynyň Ösüş Merkezi (Russiýa), Olga Zakarowa, Erkinlik Faýllary Analitik Merkezi (Russiýa / Polşa), Keýt Watters, Crud Accountability (ABŞ), Witaliý Ponomarew, "Memorial" adam hukuklary merkezi (Russiýa), Reýçel Denber, HRW Adam hukuklary guramasy (Halkara), Iwar Deýl, Norwegiýanyň Helsinki komiteti (Norwegiýa), Oleksandra Matwiçuk, Raýat azatlyklary merkezi (Ukraina), Anara Ibraýewa, “Mertebe” jemgyýetçilik guramasy (Gazagystan), Tolekan Ysmaýylowa, Bir Duýno – Gyrgyzystan, Nina Karapetýants, Helsinki Adam Hukuklary Assosiasiýasy (Ermenistan), Ermenistanyň Helsinki komiteti Ýelena Şahowa, "Raýat gözegçiligi" (Russiýa) Atur Sakunts, Helsinki raýatlar ýygnagy - Wanadzor (Ermenistan) Stefan Melle, Germaniýa-Russiýa Exchange (Germaniýa) Aýkuhi Harutýunýan, Serhetsiz hukuklary goramak (Ermenistan) Kornelia Koller, Awstriýa Helsinki Assosiasiýasy (Awstriýa) Nataliýa Taubina, Jemgyýetçilik hökümi gaznasy (Russiýa) Wadim Piwowarow, UMDPL birleşigi (Ukraina) Tatýana Rewýaka, Belarusyň adam hukuklary öýi; Boris Zwozskiý (Litwa / Belarus) Ales Bialiatski, "Wesna" (Belarus) adam hukuklary merkezi Keýti Morris, Artikul 19 (Beýik Britaniýa) Ýewgeniý Žowtis, Gazagystanyň Adam hukuklary we hukuk dolandyryş býurosy (Gazagystan) Leýla Aliýewa, Sebit merkezi Bähbitli gözlegler (Jorjiýa / Azerbaýjan) Andrea Menapace, Raýat azatlyklary we hukuklary boýunça italýan raýdaşlygy (Italiýa) Tetýana Peçonçyk, Adam hukuklary maglumat merkezi (Ukraina) Danuta Pşewara, Adam hukuklary boýunça Helsinki gaznasy (Polşa) Marta Pardawi, Wengriýanyň Helsinki komiteti (Wengriýa) ) Ýelena Tonkaçýewa, Hukuk özgertmeleri merkezi (Belarus) Uraniýa Pirowska, Makedoniýanyň Helsinki komiteti (Makedoniýa) Krassimir Kanew, Bolgar Helsinki komiteti (Belgiýa) Wýaçeslaw Mamedow, Türkmenistanyň Demokratik raýat bileleşigi (Gollandiýa) Swetlana Walko, Hakykat Hounds (Jorjiýa / Ukraina) Mariýa Ýenowskaýa, Jemgyýetçilik alternatiwasy (Ukraina) Anna Maralýan, Halkara Gorag Merkezi (Fransiýa) Swetlana Astrahantsewa, Russiýa Helsinki Topary (Russiýa), Farid Tuhbatullin, Türkmen adam hukuklary başlangyjy (Awstriýa), Erika Leonaite Adam hukuklaryna gözegçilik instituty (Litwa), Aleh Gulah Belarus Helsinki komiteti (Belarus), Pepin Gerrits Gollandiýa Helsinki komiteti (Gollandiýa), Geldi Kärizow, Owadan Depe türmesiniň öňki tussagy (Çehiýa), Ýuliýa Serebrýannik, “Türkmenistan raýatlarynyň hukuklary we azatlyklary” (Çehiýa), Diana Serebrýannik, “Türkmen Ýurt TV” (Çehiýa), Walentina Çerewatenko "Donyň aýallary" bileleşigi (Russiýa), Matthias Uý, humanrights.ch (Şweýsariýa), Izabela Kisiç Serbiýada (Serbiýa) Helsinki Adam Hukuklary Komiteti, Timur Misrihanow, Türkmenistanyň Garaşsyz Aklawçylar Assosiasiýasy, Giorgi Marjanishwili Gatnaşmak we ösüş üçin Merkezi (Jorjiýa), Aleksandr Delemençuk Ukrainanyň Helsinki Adam Hukuklary Bileleşigi (Ukraina), Türkmenistan (Müsür) türmelerinde ýitirim bolan syýasy tussagyň aýaly Darýa Atdaýewa, Aleks Poştiga “Promo-LEX” birleşigi (Moldowa).
