Human Rights Watch Adam hukuklaryny goraýjy halkara adam hukuklary guramasy (HRW) 2013-nji ýylda 90-dan gowrak ýurtdaky ýagdaýy seljerýän adam hukuklary boýunça 24-nji ýyllyk hasabatyny hödürledi - “2014-nji ýyldaky dünýä hasabaty: Siriýanyň raýatlaryna garşy söweş barlanmady” (“World Report 2014: War on Syria’s Civilians Unchecked”).
Hasabatda öz beýanyny tapýan adam hukuklaryny goraýjylaryň pikiriçe, dünýäniň iň güýçli ýurtlarynyň hökümetleri durnuksyz syýasy ýagdaýlary bolan ýurtlarda, esasanam Siriýada parahat ilata garşy zorlugyň öňüni almak üçin ýeterlik tagalla etmedi. Mundan başga-da, milli howpsuzlygy üpjün etmek bahanasy bilen adam hukuklarynyň düýpli bozulmagyna meýilleri bar.
Hasabatda ABŞ-nyň Milli howpsuzlyk gullugynyň öňki işgäri Edward Snowdeniň aýan eden maglumatlarynyň, terrorçylyga garşy göreşiň goldawy astynda ABŞ-nyň häkimiýetleriniň hereketleri sebäpli raýatlaryň şahsy durmuşyň eldegrilmesizligine bolan zyýany görkezilendigi aýdylýar. Şeýle-de bolsa, bu düzgün bozmalar sebäpli ýüze çykan aşa nägilelik "ýagdaýyň üýtgemegine umyt döredýär" diýilýär.
Adam hukuklaryny goramak bilen baglanyşykly meseleler Ýewropa Bileleşiginde-de dowam etdi. Hasabatyň awtorlary raýatlaryň käbir görnüşlerine çydamsyzlygyň ýokarlanandygyny habar berdiler. ÝB ýurtlarynyň birnäçesiniň häkimiýetleriniň jyns taýdan çydamsyzlyga we adam hukuklarynyň beýleki bozulmalaryna netijeli garşy durup bilmeýändikleri bellendi.
Aýratyn alada döredýän ýurtlar we sebitler Yrak, Eýran, Merkezi Aziýa döwletleri we Russiýa diýlip kesgitlenildi.
Hasabatyň Russiýadaky ýagdaýa bagyşlanan bölüminde häkimiýetleriň raýatlaryň hukuklaryna we azatlyklaryna “görlüp-eşidilmedik” hüjüm edilendigi aýdylýar. Hasabatda 2013-nji ýylyň dekabrynda Mihail Hodorkowskiniň we iki sany "Pussy Riot" agzasynyň amnistiýada boşadylmagy "Russiýada adam hukuklarynyň umumy ýagdaýyna düýpli täsir etmedi" diýilýär. Milletçi we gomofob meýilleriniň artmagy bar.
Hasabatyň awtorlary GDA-nyň beýleki ýurtlarynda adam hukuklarynyň çynlakaý bozulmagy barada maglumat berýär, hususan-da, Ermenistanda ýygnanyşmak azatlygynyň çäklendirilendigini we aktiwistleriň yzarlanmagyny bellediler. Hasabatda tussaglaryň gynamalara sezewar edilýändigi we häkimiýetleriň köplenç erbet garalýandygy ýa-da pidalara arz-şikaýatlaryny yzyna almak üçin basyş etmekden ýüz öwürýändigi aýdylýar.
HRW hasabatynda Gazagystanda adam hukuklarynyň ýagdaýy 2013-nji ýylda hasam erbetleşdi diýilýär. Häkimiýetler içerki kanunlar tarapyndan berlen giň ygtyýarlyklary ulanyp, söz azatlygyny basyp ýatyrmagy we başgaça pikirleri basmagy dowam etdirýärler. Hökümet tankytçylary adalatsyz kazyýetlerden soň gözenegiň aňyrsynda galýarlar.
Hasabatyň awtorlarynyň bellemegine görä, 2013-nji ýylda Belarusda adam hukuklary ýagdaýy "gowulaşmady diýen ýaly". Döwlet başgaça pikirlere basyş edýär we birleşmek we ýygnanyşmak azatlygyny çäklendirmek üçin gadagan kanunlary ulanýar. Žurnalistler yzygiderli basyş we esassyz tussag edilmeler we saklanmalar bilen ýüzbe-ýüz bolýarlar. Sekiz syýasy tussag türmede galýar. Azatlyga çykarylanlar hereketlerinde çäklendirmeleri dowam etdirýärler. Şeýle hem hasabatda Belarusdaky raýat jemgyýetiniň erkin işläp bilmejekdigine we Belarus kazyýetleriniň 2013-nji ýylda ölüm jezasynyň berilmegini dowam etdirýändigi aýdylýar.
HRW hasabatynda Özbegistanda adam hukuklary ýagdaýy "diýseň kanagatlanarly däl" diýilýär. Onlarça raýat aktiwisti diňe radikal yslamçylygyň ýüze çykmagyna garşy bahana bilen diňe adam hukuklary işleri üçin gözenegiň aňyrsynda galýar, parahatçylykly ynanýanlara edilýän basyş artýar. Bu adamlaryň köpüsi gynalýar.
Türkmenistan “dünýäniň iň repressiw rejimleriň biri bolmagynda galýar we garaşsyz gözegçilik üçin netijeli ýapyk. Habar beriş serişdeleri we dini azatlyklar gaty çäklendirmelere sezewar edilýär, adam hukuklaryny goraýjylar we beýleki aktiwistler yzygiderli jezalandyrylýar we hökümet türmeleri syýasy ballary çözmek üçin gural hökmünde ulanmagyny dowam etdirýär "-diýip hasabatyň awtorlary belleýär.
Prezident Gurbanguly Berdimuhammedow, garyndaşlary we içerki adamlar çäksiz güýçden peýdalanýarlar we jemgyýetçilik durmuşynyň ähli ugurlaryna doly gözegçilik edýärler. Berdimuhammedowyň şahsyýet kulty 2013-nji ýylda portretleriniň ýurdy gark etmegi bilen ösmegini dowam etdirdi.
Raýat jemgyýetiniň aktiwistleri we žurnalistler, şol sanda sürgünde ýaşaýanlar we olaryň maşgalalary hökümet tarapyndan yzygiderli jezalandyrylmak howpy bilen ýüzbe-ýüz bolýarlar.
Raýatlaryň, ilkinji nobatda raýat aktiwistleriniň, dissidentleriň we syýasy tussaglaryň garyndaşlarynyň hukuklary çäklidir. Daşary ýurtda okaýan talyplara düşündirişsiz okuwlaryny dowam etdirmek üçin ýurtdan çykmak gadagan edilip bilner.
Uzak möhletli türme tussaglygyna höküm edilenler, şol sanda ömürlik türme tussaglygy, syýasy sebäpler bilen türmede galmagyny dowam etdirýärler. Adam hukuklaryny goraýjy guramanyň hasabatynda şeýle tussaglaryň hakyky sanyny takyk kesgitläp bolmaýar, sebäbi kazyýet ulgamynda aç-açanlygyň ýokdugy we hökümetiň repressiw häsiýeti jeza çärelerine garaşsyz gözegçilik edilmeginiň öňüni alýar diýilýär.
Human Rights Watch Adam hukuklaryny goraýjy guramanyň Ýewropa we Merkezi Aziýa boýunça müdiriniň orunbasary Reýçel Denber: "Häkimýetleriň köpüsi sesleriň köplügi bilen saýlanýandyklary we jemgyýetçilik goldawy sebäpli kanunlary kabul edip we adam hukuklaryny bozýan amallary durmuşa geçirip biljekdigine ynanýarlar" -diýip hasabatyň tanyşdyrylyş dabarasynda aýtdy. “Döwletiň jogapkärçiligini äsgermezlik etmek we kanunyň berjaý edilmegi olar üçin örän amatly. Olar köpçüligiň islegi diýilýän zada salgylanýarlar.”
www.gundogar.org
