Türkmenistan barada bölekler ...
Türkmenistan üçin aşa içalylyk şahsyýet kulty we häkimiýetleriň etnik ýa-da dini sebäplere görä yzarlanmalar bilen aýrylmaz bir häsiýet bolup, özbaşdak derejä çykdy. Merhum prezident ömrüniň ahyrynda dürli “içalylardan” şeýle bir gorkdy welin, tutuş ýurdy, hatda raýatlary üçinem çäkli hereketi bolan bir uly zona öwürdi, daşary ýurtlulara gözegçilik etmek ähli çäklerden geçdi we munuň üçin derňew we amaly çäreleri geçirmek üçin ýörite hyzmat döredildi.
Şeýle-de bolsa, 90-njy ýyllaryň başynda hemme zat başgaça başlandy. Saparmyrat Nyýazowyň özi, entek Türkmenbaşy däl wagty, Azatlyk radiosynyň türkmen gullugynyň habarçylaryny mähirli garşylady we memoranduma gol çekdi, Türkmenistanyň çäginde işleýän radio habarçylarynyň mümkinçiligi we “Erkin-Azatlyk” türkmen gullugynyň Türkmenistana ýaýlymy barada gürrüň edip, bu işiň möhümdigini ähli taraplaýyn nygtady. Türkmenistana, bu başlangyçlaryň ähmiýetini mümkin boldugyça nygtady. Emma wagt geçdi, "Azatlyk" radiosynyň tertip işgärleri we erkin işleýänler, şeýle hem söhbetdeşleri Türkmen döwletiniň esasy "içalylary" boldy. Kimdir biri Azatlyk bilen söhbetdeşlik geçiren badyna, maşgalasy bilen yzarlandy we içalyçylykda aýyplandy. Ýagdaý şeýlebir ýaramazlaşdy welin, 2006-njy ýylda “Azatlyk” radiosynyň habarçysy Ogulsapar Myradowanyň türmede ölendigi aýdylýar.
Beýleki totalitar rejimler ýaly, türkmenler hem garşydaşlara garşy göreşmek üçin “içaly” belligini we “ýykmak işlerini” “zyýanly merkezleriň” manysyny ulanmak synanyşygyndan gutulmady, elmydama diýen ýaly islendik döwletiň aňtaw gullugyna hiç hili gatnaşygy ýok. Hawa, bu düşnükli. Türkmenistanda ýörite hyzmatlaryň ünsüni özüne çekip biljek hiç zat ýok diýen ýaly, ýöne häkimiýetleriň eden-etdilikleri we gizlemek üçin her hili synanyşyk eden kanunlary epesli diýen ýaly. Şeýlelik bilen, ilki bilen döwlet ulgamyny tankytlaýanlaryň hemmesi, hatda beýle pikiri bolanlar hem ýurtdan gysyldy. Soň bolsa, "türkmen hakykatyny kemsidýän" žurnalistleri we jemgyýetçilik aktiwistlerini, elbetde, "zyýanly merkezleriň görkezmesi bilen" nyşana aldylar. Hemme zadyň gizlin syry, her kimiňiş ýerinde nägilelige sebäp boldy, hatda ownuk resmi hat alyşmalara “nusgalar gadagan” diýilýärdi. Telefon gepleşiklerine gözegçilik etmek milli möhüm meselä öwrüldi we işgärleriň diňlenen telefon gepleşiklerinden sözlem getirmek Nyýazowyň iň halaýan güýmenjeleriniň birine öwrüldi. Gözegçilik kameralary merkezi köçeleriň, dolandyryş binalarynyň, köp adamly ýerleriň çatrygynda, esasanam bazarlarda oturdyldy. "Siňek hem uçmaz ýaly" -diýdi şol wagt Nyýazow. Daşary ýurtlulara Türkmenistana girmek üçin berlen wizalaryň sany iň pes derejä çenli azaldy we girenleriň hemmesi derrew howpsuzlyk gullugynyň hüşgär gözegçiliginde boldular. Daşary ýurtlular bilen gatnaşyklar dönüklik bilen deňeşdirilip başlandy. Ýurtda akkreditlenen daşary ýurt diplomatlarynyň özleri dürli konferensiýalara gatnaşýan dürli delegasiýalaryň agzalaryna berk maslahat berdiler: “Ýerli ýaşaýjylar bilen habarlaşmazlygy haýyş edýäris, bu olar üçin gaty howply.” Döredilen ýörite “Daşary ýurt raýatlaryny hasaba almak hyzmaty” ähli bölümleriň tabynlygyndan aýryldy we prezidente şahsy tabyn edildi we onuň talaby boýunça oňa giren we giden daşary ýurtlularyň sany barada hepdelik hasabat berýärdi. Öz raýatlaryna gözegçilik etmekdäki yhlas, dünýäde meňzeş bolmadyk bir hadysa sebäp boldy. Daşary ýurt raýatlaryny hasaba alyş gullugyna Türkmenistanyň raýatlaryna daşary ýurt pasportlaryny bermek tabşyryldy. Bu kada - “Migrasiýa barada” kanunda berkidildi.
Gyzykly jikme-jiklik. Türkmen syýasatynyň aşhanasynyň köp jikme-jiklikleri, Nyýazow häkimiýet başynda bolan we gideninden soň, Türkmenistanyň daşyndaky birnäçe žurnalist we syýasat alymy üçin şeýle boldy. Bütin jemgyýeti gözegçilik astynda saklaýan hassalykly içalylyk, hökümetiň we prezident administrasiýasynyň syzmagyny bes etmedi. Dünýä Nyýazowyň ölümi barada iki sagat soň, Türkmenistanyň halkyna bolsa bary-ýogy on iki sagatdan soň habar berlende, näme aýdyp bileris? Türkmen ykdysadyýetindäki Nyýazowyň özi guran galplyklar we korrupsiýa barada diňe ýaltalar gürlemedi we ýazmady, ol hem şeýle jikme-jiklikler bilendi welin, daşarky adamlar bu hakda bilip bilmeýärdiler. Tutulan ýokary derejeli resmiler içalyçylykda we daşary ýurt aňtaw gullugynda işlemekde aýyplandy we türkmen syýasatynyň aşhanasy baradaky maglumatlar peýda bolmagyny dowam etdirdi. Hökümet eýýäm düýbünden üýtgedi we “içalylar” henizem işleýär. Häkimiýetde.
Türkmenbaşy aradan çykandan soň Türkmenistanyň täze ýolbaşçylygynyň giň “demokratik” hereketleri bilen hiç kim aldanmasyn. Içaly awçylaryň hemmesi işde galdy, üstesine-de, köpüsi ýurduň mejlisinde we beýleki döwlet edaralarynda “adam hukuklaryny goramak” üçin iberildi. Ine, türkmen dissidentlerinden biri Farid Tuhbatullin Türkmenistanyň Mejlis Komitetiniň adam hukuklary babatynda täze başlygy Juma Jumaýewi tanady... Milli howpsuzlyk komitetinde (MHM) sülçü wagty tussag edilmegini we sorag edilmegini amala aşyran adam. Jenap Tuhbatulliniň beren görkezmesine görä, 4 ýyl ozal agzalan parlament adam hukuklaryny goramakda ne bilim, ne-de tejribe bilen şöhle saçmady we “Tuhbatulliniň işini”, şol sanda “içalyçylyk” diýip işledi. Täze hökümet bolsa hukuk goraýjy edaralaryň çopanlary ýaly adamlary belleýär. Häkimiýetler üçin bir komitet bilen beýleki komitetiň arasynda tapawut ýok. Ýene-de Daşary işler ministri wezipesine bellenen we hatda premýer-ministriň orunbasary wezipesine bellenen Raşid Meredow hem çynlakaý wezipe aldy. Höküm süren Nyýazow rejimi halkara aklawçysy bolup meşhur bolan, adam hukuklary guramalary ady astynda Azatlyk radiosy tarapyndan wekilçilik edilýän daşary ýurtly “zyýanly merkezleriň” hakyna tutulmagyny paş etdi. Türkmen syýasatynyň bu Gebbels we Wyşinskileri bir wagtyň özünde resmi gatnaşyjylar hökmünde çagyrylan türkmen oppozisiýasynyň agzalaryna we adam hukuklaryny goraýjy aktiwistlere yşarat edip, "zaldaky terroristler" diýip, ÝHHG konferensiýasyna gatnaşyjylary geň galdyrdy. Türkmenistanyň Daşary işler ministrligine “daşary ýurtly garşydaş merkezler” hökmünde eýýäm doly açylmadyk formulalary we “dine ynanýanlar” we 30-40-njy ýyllaryň beýleki sözlerini ulanmaga hödürlän adam hut onuň özüdü.
Türkmenistanyň özi näme? Bitaraplyk we beýleki döwletleriň içerki işlerine goşulmazlyk ýörelgesini yglan eden häkimiýetler, harby gullukçylarynyň beýleki ýurtlara garşy ýörite tälim geçirmek islegini başdan geçirmeli boldy. Ýöne beýle bolmady! Owgan talybanlary bilen hoşniýetli goňşuçylyk gatnaşyklary bilen meşhurlyk gazanan türkmen häkimiýetleri, wekilleriniň ýurtdaky işlerine göz ýumdy. Talybanyň Amerikanyň Aşgabatdaky ilçihanasyndan iki ädim aýlanyp ýörşüni görmek gaty ajaýypdy. Şol bir wagtyň özünde - 2001-nji ýylyň ahyrynda, 2003-nji ýylyň ahyryna çenli Türkmenleriň ýörite hyzmatlary Özbegistan Yslam Hereketiniň (ÖYH) wekilleri bilen ýakyn aragatnaşyk saklady, olaryň Owganystandaky wekilleri türkmen kuratorlaryna yzygiderli baryp gördüler. Şol wagta çenli Halkara Pul Gaznasy we Talyban halkara jemgyýetçiligi tarapyndan terrorçylyk guramalary hökmünde ykrar edildi. Türkmenleriň dissidentleri we oppozisiýaçylary üçin hakyky aw guran ýerlerinde, türkmenleriň ýörite hyzmatlarynyň Russiýanyň çäginde alyp barýan ýörite işleri barada näme aýdyp bileris? Munuň özi eýýäm içalyçylykdan çykýar we başga bir döwletiň çäginde terrorçylyk hereketine girýär.
Zalkar Kamilow (Gülça), Azat Kurbanow (Aşgabat)
Oazis
