Esassyz tussag etmek we tussagllykda saklamak, mejbury tussag etmek, gynamak, raýat azatlyklarynyň bozulmagy we raýatlaryň erkin we adalatly saýlawlar arkaly öz hökümetini saýlamak mümkinçiliginiň bolmazlygy adam hukuklarynyň esasy aladalarydyr.
Esasy düzgünler
2016-njy ýylda kabul edilen konstitusiýa laýyklykda Türkmenistan dünýewi demokratik we prezident respublikasy, emma bu ýurdy Prezident Gurbanguly Berdimuhammedow we onuň töweregindäki adamlar tarapyndan dolandyrylýan awtoritar hökümet dolandyrýar. Berdimuhammedow 2006-njy ýyldan bäri prezident bolup işleýär we 2012-nji ýylyň fewral aýynda geçirilen saýlawlardan soň hem öz wezipesinde galýar, Demokratik institutlar we Ýewropadaky Howpsuzlyk we Hyzmatdaşlyk Guramasynyň Adam Hukuklary Edarasy (ÝHHG) bäsdeşlik edýän syýasy dalaşgärleriň arasynda çäkli saýlawy üpjün edýän saýlawlar diýip kesgitledi. Ýurt awgust aýynda orta möhletli parlament saýlawlaryny geçirdi, oňa halkara synçylar gatnaşmady we çäkli mukdarda açyk ýerleri doldurmak üçin geçirildi. Sentýabr aýynda mejlis prezidentiň möhletini bäş ýyldan ýedi ýyla çenli uzaldýan, ýurduň prezidentiniň 70 ýaşdan kiçi bolmagy baradaky talaplary aýyrdy we ygtyýarlyklaryň sanyna bolan öňki çäklendirmeler aýryldy.
Howpsuzlyk güýçleri raýat häkimiýetleri tarapyndan netijeli gözegçilik edilýärdi.
Esassyz tussag etmek we tussaglykda saklamak, mejbury tussag etmek, gynamak, raýat azatlyklarynyň bozulmagy, şol sanda din, söz, metbugat, ýygnak we hereket azatlygynyň çäklendirilmegi, şeýle hem raýatlaryň erkin we adalatly saýlawlar arkaly hökümet saýlamak ukybynyň ýoklugy hakyky syýasy dalaşgärleriň bolmagy adam hukuklary bilen baglanyşykly esasy meselelerdi.
Ynsan hukuklarynyň beýleki yzygiderli aladalary adalaty inkär etmek we adalatly kazyýet işi, şahsy durmuşyňy, öýüňi we hat alyşmagyňy esassyz bozmakdy. Internete we käbir web sahypalaryna we beýleki maglumat çeşmelerine girmekdäki çäklendirmeler esasy mesele bolup galdy. Aýal-gyzlara garşy diskriminasiýa we zorluk, adam söwdasy, şol sanda pagta hasyly möwsüminde hökümetiň buýrugy bilen mejbury zähmeti ulanmak, birleşmek azatlygyny çäklendirmek, Aşgabat şäheriniň ýaşaýjylaryny zor bilen kowmak we öýlerini ýykmak ýaly zatlar bardy.
Hukuk goraýjy edaralaryň işgärleri we beýleki döwlet edaralary jezasyz hereket etdiler. Döwlet işgärleriniň adam hukuklarynyň bozulmagy üçin jogapkärçilige çekiljekdigi habar berilmedi.
1-nji bölüm. Aşakdaky jenaýatlaryň öňüni almak bilen adamyň bitewiligine hormat goýmak:
a. Esassyz durmuşdan mahrum etmek we beýleki bikanun ýa-da syýasy sebäpler bilen öldürmeler
Hökümet ýa-da onuň wekilleri tarapyndan eden-etdilikli ýa-da bikanun öldürmeler barada hiç hili habar gelip gowuşmady, ýöne Human Rights Watch (HRW) sürgün edilen dissident žurnalist Çary Annamyradowyň dogany Altymyrat Annamyradowyň 4-nji sentýabrda öýünden zor bilen çykarylandan soň näbelli adamlar tarapyndan ýenjilip ölendigini habar berdi. Neşe gaçakçylary ýa-da şuňa meňzeş jenaýat toparlarynyň agzalary tarapyndan edilen ganhorluklar barada habar ýok.
b. Adamlaryň zor bilen ýitmegi
Ýylyň dowamynda syýasy sebäplere görä adamlaryň zor bilen ýitirim bolandygy barada täze habar ýok. "Olary diri görkeziň!" Döwlete degişli däl guramanyň (HDDG) bir bölegi hökmünde mejbury ýitirim bolan tussaglaryň sanawy düzüldi; oppozisiýa habar beriş serişdeleri ýylyň dowamynda bu tussaglaryň ikisiniň ölendigini habar beren hem bolsa, ýylyň ahyrynda bu sanawa 87 adam girdi. Sanawda syýasy dissident Gulgeldi Annaniyýazow, öňki Daşary işler ministri Boris Şyhmyradow we 2002-nji ýylda öňki prezident Saparmyrat Nyýazowyň janyna kast etmek synanyşygynda aýyplanýan köp sanly adam bar.
c. Gynamalar we beýleki rehimsiz, adamkärçiliksiz ýa-da mertebäni kemsidýän çemeleşme ýa-da jeza
Amnesty International (AI) howpsuzlyk güýçleriniň jenaýat jogapkärçiligini, tussaglary we hökümeti boýun aldyrmak we jeza hökmünde tankytlaýan şahsyýetleri gynandyklaryny we ýenjilendigini habar berdi. AI tarapyndan habar berlişi ýaly, hukuk goraýjy edaralaryň işgärleri jyns agzalaryny pyçak bilen çekmek, elektrik togunyň urmagy, oturgyç aýaklary bilen urulmagy we suwdan doldurylan plastik çüýşeler ýaly gynamalary ulandylar.
Kanun hökümeti harby işgärleriň saglygy we jany barada alada etmäge borçly edýär. Şeýle-de bolsa, harby işgärler işe alynýanlaryň kemsidiji howplardan we sütemlerden ejir çekýändiklerini habar berdiler. Ýylyň dowamynda harby gulluga çagyrylan esgerleriň ölenligi barada tassyklanan habar ýok, ýöne daşary ýurtdaky oppozisiýa habar çeşmesi “Türkmenistanyň Alternatiw Habarlary” (ANT) harby mekdebiniň kursantynyň howp astyndadygyny habar berdi. Harby işgärler ofiserleriň ýenjilmegine jogap berendiklerini, zorluk alamatlary üçin işe alynýanlary gözden geçirendiklerini we käbir ýagdaýlarda düzgüni bozanlary jezalandyrandygyny habar berdiler. Täze gulluga alynýanlaryň arasynda agalyk (dedowşina) bilen öldürmek Aşgabadyň daşynda has giň ýaýrady.
ANT şeýle hem maý aýynda Daşoguzda Umida Jumabaýewanyň Goranmak ministrligine mejbury harby gullugy geçýän ogluna zulum edilendigi baradaky arzalary üçin ar almakniýeti bilen näbelli hüjümçiler tarapyndan kislota bilen hüjüm edilendigini habar berdi.
Türmelerde we kazyýetden öňki tussaghanalarda saklamagyň şertleri
Tussaglary tussag etmegiň şertleri köp halatlarda arassaçylyk şertleriniň bolmazlygy we aşa köp adamyň bolmagy bilen häsiýetlendirilýär, ýowuz we käbir ýagdaýlarda hatda jany üçinem howplydy; muňa garamazdan, Baýramalydaky ýetginjekler tussaghanasynda we Daşoguzdaky aýallar koloniýasynda diplomatik korpusyň wekilleri tarapyndan zyýarat edilen şertler has kabul ederlikli ýalydy. Lebap welaýatyndaky LBK-12 umumy howpsuzlyk koloniýasy ýaly käbir desgalar tussaglaryň aşa howa şertlerine - tomusda aşa yssy we gyşda aşa pes derejä sezewar bolan ýerlerinde ýerleşýärdi. Türme işgärleri we beýleki tussaglar tarapyndan tussaglara fiziki taýdan zulum edilendigi barada tassyklanmadyk habarlar gelip gowuşdy.
Tutulmagyň şertleri. Ortaça türme möhleti ýa-da kämillik ýaşyna ýetmedik tussaglaryň sany barada resmi maglumat ýok. Kazyýetden öňki tussaghanalarda saklanýanlar esasan azatlykdan mahrum edilen adamlardy, ýöne entek düzediş koloniýalaryna iberilmedi. Alty tussaghananyň 1120 tussagyň ýerleşdirilmegi üçin niýetlenendigi habar berildi, ýöne tussaglaryň sanynyň birnäçe esse köp bolmagy ähtimal.
Içeri işler ministrliginiň garamagyndaky Balkan welaýatyndaky BLD-4 tussaghanasynda derňew astyndaky uly ýaşly we ýetginjek tussaglaryň, şeýle hem eýýäm iş kesilen, ýöne düzediş edaralaryna iberilmedik tussaglaryň bardygy barada habar berilýär.
Tutulýan ýerlerde dürli keseller, esasanam inçekesel giňden ýaýrady. Käbir habarlara görä, düzediş edaralarynda adam köp bolansoň, inçekesel we deri keselleri bolan tussaglar keselleriň ýaýramagyna goşant goşan sagdyn tussaglar bilen bilelikde ýerleşdirildi. Şeýle-de bolsa, halkara guramalarynyň biriniň wekiliniň sözlerine görä, iň bolmanda Aşgabatda we onuň töwereginde inçekeselli tussaglar sagdyn tussaglardan aýratyn saklanýar. Içeri işler ministrligi mundan ozal Daşoguzdaky aýallar koloniýasynda inçekeselli tussaglaryň sagdyn tussaglardan aýratyn saklanýandyklaryny habar berdi. Inçekeselli tussaglara hökümetiň tersine öňe sürýändigine garamazdan, beýleki tussaglar bilen kameralara ýerleşdirilmezden ozal dogry diagnoz goýulmady we bejerilmedi diýen aladalar dowam etdi. Garaşsyz habar çeşmesi ANT tarapyndan habar berlişi ýaly, jeza çärelerine administrasiýa inçekesel bilen kesellänleriň 65 göterim azalandygyny habar bermek we ýokaşan tussaglary sagdyn diýip ykrar etmek tabşyryldy. Mundan ozal, häkimiýetler inçekesel bilen kesellän tussaglaryň Içeri işler ministrliginiň Mary welaýatynyň ýörite keselhanasyna bejergi üçin iberilendigini we bu tussaglar boşadylandan soň bejergileriniň ýaşaýan ýerlerinde dowam edendigini habar berdiler. Şeýle hem ýürek-damar keselleriniň giňden ýaýrandygy barada habarlar gelip gowuşdy.
Türme iýmitiniň ýokumlylygy köplenç halatda pesdi we käbir tussaglar ýeterlik iýmitlenmeden ejir çekýärdi. Türmeler ýeterlik däl iýmitiň üstüni ýetirmek üçin tussaglar iýmit üçin garyndaşlaryna bil baglamaga mejbur boldular. Käbir tussaglar we olaryň maşgala agzalary türme ýolbaşçylarynyň käwagt azyk posylkalaryny ellerinden alandyklaryny aýtdylar. Türmelerde agyz suwunyň barlygy barada maglumat almak mümkin däldi.
Dolandyryş. Garyndaşlarynyň sözlerine görä, türme ýolbaşçylary käbir tussaglara maşgala agzalary tarapyndan getirilen azyk, derman we beýleki harytlary bermekden ýüz öwrüpdirler, kämahal tussaglaryň gelmegini gadagan edipdirler we tussaglaryň hemmesine dini däp-dessurlary berjaý edilmändir. Häkimiýetler daşary ýurt diplomatlaryna jenaýat etmekde aýyplanyp we jenaýat işi üçin tussaglykda saklanýan ýurtlarynyň raýatlary bilen duşuşmaga rugsat berdiler. Häkimiýetler türmeleriň hasabyny ýöretmek, tussaglara dine uýmaga rugsat bermek ýa-da türmelerdäki we tussaghanalardaky ýagdaýlara yzygiderli gözegçilik edilýändigi barada maglumat bermedi. Zorluksyz jenaýatkärler üçin türmä basmagyň goşmaça şertli hökümleri, jerimeleri we aýlyk haklaryny aýyrmagy öz içine alýardy. Tussaglaryň hukuklary boýunça Ombudsmen wezipesiniň döredilendigini tassyklaýan häkimiýetlerden hiç hili maglumat alynmady.
Garaşsyz gözegçilik. Ýylyň dowamynda häkimiýetler diplomatik korpusyň agzalaryna Mary welaýatynyň Baýramaly şäherindäki kämillik ýaşyna ýetmedikler üçin tussaghanasyna baryp görmäge rugsat berdiler. 2015-nji ýylda häkimiýetler diplomatik korpusyň agzalaryna Daşoguzdaky aýallar koloniýasyna baryp görmäge rugsat berdiler. Iki ýagdaýda-da tussaglaryň tussag edilmeginiň şertleri bilen hakyky ýagdaýyň näderejede takyk görkezilendigi kesgitlenmedi. Konsullyk işgärleriniň şahsy saparlaryndan başga-da, diplomatik wekilhanalaryň işgärleri tussag ýerlerine baryp görmediler. Halkara Gyzyl Haç komiteti 2012-2013-nji ýyllarda tussag edilen ýerlere iň az girip boljakdygyny habar berdi, şol bir wagtyň özünde-de tussaglaryň bejerilmegi üçin iň az standart kadalara laýyk gelmeýändigini aýtdy. Diplomatik jemgyýetiň wekilleri Owadan-Depe türmesine baryp görmek üçin rugsat sorap ýüz tutdular, emma türkmen häkimýetleri boýun gaçyrdylar.
Şertleriň gowulaşmagy. Ahal, Lebap we Mary sebitlerinde tussaglaryň bejergisiniň we düzediş edaralarynda iýmitiň hiliniň gowulaşandygy barada habarlar gelip gowuşdy.
d. Esassyz tussag etmek ýa-da tussaglykda saklamak
Esassyz tussag etmek we tussaglykda saklamak kanun tarapyndan gadagan edilýär, ýöne çynlakaý mesele bolup galýar.
Polisiýanyň we howpsuzlyk edaralarynyň roly
Içeri işler ministrligi Milli howpsuzlyk ministrligi bilen milli howpsuzlyk we hukuk tertibini goramak meselelerinde ýakyndan hyzmatdaşlyk edýän jenaýat polisiýasynyň işini dolandyrýar. Içerki Howpsuzlyk Ministrligi beýleki ministrlikleriň işgärler syýasatyna täsir edýär, köp halatlarda wezipelere bellemek barada görkezmeler berýär we prezidentiň kararlaryny ýerine ýetirýär. Milli Howpsuzlyk Ministrliginiň we jenaýat polisiýasynyň rejimi tankytlaýandygyna ynanmaýan hasaba alynmadyk dini toparlary we şahsyýetleri jezalandyrmak, yzarlamak we azar bermek bilen hereket edendigi barada habarlar dowam etdi. Prezidentiň 2007-nji ýylda raýatlaryň bikanun hereketler baradaky şikaýatlaryna garamak üçin döredilen komissiýanyň howpsuzlyk güýçleriniň hyýanatçylyklar üçin jogapkärçilige çekiljekdigi barada hiç hili maglumat ýokdy. Polisiýa we howpsuzlyk özgertmesi üçin milli bähbitler ýokdy.
Tutulanlary tussag etmegiň tertibi we bejergisi
Güman edilýän adam jenaýat edeninde tussag edilse, tussag etmek karary talap edilmeýär. Baş prokuror tussag edilenden 72 sagadyň dowamynda tussag etmek barada karar çykarmaly. Derňew edaralary tussagyň günäsiniň subutnamasyny tapmasa we tussag edilenden 10 günüň dowamynda resmi taýdan günäkärlemese, tussaglykdan boşadylmaly, ýöne bu talap häkimiýetler tarapyndan hemişe berjaý edilmedi. Günäkärligiň subutnamasy tapylsa, derňew iki aýa çenli dowam edip biler. Etrap ýa-da milli prokuror derňew möhletini alty aýa çenli uzaldyp biler. Baş prokuror ýa-da Baş prokuroryň orunbasary derňew möhletini bir ýyldan köpeldip biler. Derňew gutarandan soň, prokuror aýyplama taýýarlaýar we kazyýete iberýär. Kazyýetler, adatça, bu tertibi ýerine ýetirýärdiler we prokurorlar tussaglara özlerine bildirilýän aýyplamalar barada derrew habar berdiler.
Jenaýat-prosessual kodeksi girew we kepillik ulgamyny göz öňünde tutýar, ýöne häkimiýetler bu düzgünleri ýerine ýetirmediler. Kanun tussaglara resmi aýyplama bildirilenden soň öz saýlan aklawçysy bilen göni habarlaşmak hukugyny berýär. Şeýle-de bolsa, dürli sebäplere görä tussag edilenler kanunyň degişli düzgünlerinden bihabarlygy sebäpli ýa-da howpsuzlyk işgärleriniň bu düzgüni bozandygy sebäpli ýa-da resmi hukuk kömegini almaýandygy sebäpli medeni kadalar hukuk geňeşçisine yzygiderli ýa-da wagtynda baryp bilmezligi mümkin. Ýylyň dowamynda häkimiýetler tussag edilenleriň käbiriniň maşgala agzalarynyň gelmegini ret etdi. Käbir maşgalalarda tussag edilen garyndaşlarynyň nirededigi barada maglumat ýokdy. Habarlaşmak we aragatnaşyk hukugyndan mahrum etmek bilen tussaglyk mesele bolup galdy. Häkimiýetleriň jenaýat kazyýet ulgamynyň prosessual düzgünlerini näderejede bozandygy entek belli däl.
Esassyz tussag etmek. Hökümete garşy dönüklikde günäkär hasaplananlary ömürlik türme tussaglygyna höküm edildi we amnistiýa sezewar edilmedi. Geçmişde häkimiýetler tankydy ýa-da başgaça pikirleri öňe sürýän adamlary tussag edip, dönüklik aýyplamalarynyň ýerine ykdysady ýa-da jenaýat işlerinde aýyplaýardylar.
Esassyz tussag edilendigi we tussaglykda saklanandygy barada habarlar gelip gowuşdy. Ynsan hukuklaryny goraýjylar, žurnalistler, dini toparlaryň agzalary, azlyklaryň we dissidentleriň agzalary, daşary ýurtlular bilen aragatnaşyk saklaýan hökümete degişli bolmadyk guramalaryň agzalary ýygy-ýygydan tussag edildi.
Iýegowa şaýatlary guramasynyň habaryna görä, Türkmenabat şäherinde hukuk goraýjy edaralaryň işgärleri balkonyň üsti bilen öýlere girip bikanun ýygnanan bu guramanyň agzalarynyň ýygnagynyň öňüni aldylar. Polisiýa toparyň käbir agzalaryna garşy fiziki zorluk ulandy we çärä gatnaşanlaryň hemmesi tussag edildi. Netijede, 15 gün tussag edilenlerden başga, tussaglykda saklananlar hiç hili tölegsiz boşadyldy. Aprel aýynda kabul edilen “Din azatlygy we dini guramalar barada” Türkmenistan kanunyna laýyklykda hasaba alynmadyk dini guramalaryň Türkmenistanyň çäginde alyp barýan işleri gadagan.
Adam hukuklary guramasy “Forum 18”-e görä, Neşe serişdelerine garşy döwlet gullugynyň işgärleri dini edebiýat, el telefonlary we pul konfiskasiýa edilen dört Baptisti tussag edip, sorag edipdir. Soňra bikanun dini edebiýatlary bolanlygy üçin 500 manat (143 ABŞ dollar) jerime salyndy.
“Forum 18”-iň habaryna görä, Iýegowa şaýatlarynyň dini guramasynyň agzasy Mansur Maşaripow tussag edilende polisiýa işgärine hüjüm etmekde aýyplanyp, bir ýyl azatlykdan mahrum edilipdi. Maşaripow höküme şikaýat etdi.
Buluç azlyklarynyň hukuklaryny goraýan aktiwist Mansur Mingelow 2012-nji ýylda tussag edileli bäri türmede saklanýar. Amnesty International guramasynyň habaryna görä, işine gaýtadan garamak üçin 2014-nji ýylda açlyk yglan etdi. Bar bolan maglumatlara görä, häkimiýetler onuň işine göz aýlapdyrlar, ýöne türmeden boşatmandyrlar.
Deslapky netije. Kanunlaryň köpüsinde şübhelenýänleriň iki aýdan köp bolmadyk möhletde tussag edilmegine rugsat berilýär, ýöne aýratyn ýagdaýlarda baş prokuroryň rugsady bilen tussag etmek bir ýyla çenli uzaldylyp bilner. Ownuk jenaýatlary derňemek üçin has gysga wagt çäkleri ulanylýar. Soňky tendensiýalara laýyklykda häkimiýetler kazyýetden öňki tussaglygyň kanuny çäklerinden seýrek geçdiler. Geçmişde kökleşen korrupsiýa we çylşyrymly döwlet ulgamlary kazyýet işleriniň uzak wagtlap yza süýşürilmegine sebäp bolupdy, ýöne hökümetiň korrupsiýa garşy göreş tagallalary, şeýle hem döwlet işgärleriniň hünärlerini ýokarlandyrmak üçin Döwlet gullugy akademiýasynyň döredilmegi bu gijikdirmeleri aradan aýyrdy diýen ýaly. Mejbury boýun alma, kazyýetden öňki tussaglykda saklanýan wagtyň azaldylmagynda-da möhüm rol oýnady. Günäkärlenýänleriň kazyýet kararyna şikaýat etmäge hukugy bar, ýöne ar alyşdan gorkup, seýrek ýagdaýda şeýle edýärdi.
Tutulmagyň kanunydygyna şikaýat etmek mümkinçiligi. Tutulan ýa-da tussag edilenleriň tussaglykda saklanyşynyň kanuny esaslaryna ýa-da esassyz häsiýetine garşy çykmaga hukugy ýok we bikanun tussag edilse derrew boşadylmaga mümkinçiligi ýok. Bikanun tussag edilenleriň derrew boşadylmagy ýa-da olara kompensasiýa (öwezini dolmak) tölenendigi barada habar ýok. Türkmenistanyň Jenaýat kodeksine laýyklykda hukuk goraýjy edaralar tussag astyna alynanlary günäkärlemezden 72 sagatlap saklap biler. Bikanun tussag edilen ýa-da tussaglykda saklanan adam boşadylandan soň öwezini dolmagy talap edip biler. Bikanun tussag etmekde ýa-da tussag etmekde günäli tapylan hukuk goraýjy işgärler belli bir wezipäni eýelemek ýa-da bäş ýyla çenli belli bir iş bilen meşgullanmak hukugyndan mahrum edilip ýa-da iki ýyla çenli düzediş zähmeti ýa-da sekiz ýyla çenli azatlykdan mahrum edilip bilner.
e. Adalatly we köpçülikleýin kazyýet işinden ýüz öwürmek
Kanun kazyýet ulgamynyň garaşsyzlygyny göz öňünde tutýan hem bolsa, kazyýetler gözegçilik astynda saklandy we ýerine ýetiriji häkimiýete tabyn edildi. Prezident tarapyndan kazylary bellemek we işden aýyrmak barada hiç hili kanunçylyk gözegçiligi ýokdy. Prezidentiň islendik kazyny işden aýyrmak üçin ýeke-täk ygtyýary bardy. Kazyýet ulgamy korrumpirlenen we netijesiz hasaplandy.
Kazyýet işi
Kanun günäkärlenýänler üçin aç-açan kazyýet işini, kazyýete gatnaşmak hukugyny, kazyýet işlerine gatnaşmak hukugyny, şaýatlary çagyrmak hukugyny, aklawçyny goramak hukugyny, eger günäkärlenýän aklawçynyň hyzmatlary, şeýle hem kazyýetde öz bähbitlerine wekilçilik etmek hukugy üçin töläp bilmeýän bolsa kazyýet tarapyndan bellenenleri hem öz içine alýar. Şeýle-de bolsa, häkimiýetler günäkärlenýänlere bu hukuklary köplenç inkär edýärdiler. Günäkärlenýänler köplenç bigünälik prezumpsiýasyndan peýdalanyp bilmediler. Köpçülige kazyýet işleriniň köpüsine gatnaşmaga rugsat berilýär, ýöne käbir kazyýet diňlenişikleri ýapyk gapylaryň aňyrsynda geçirildi, esasanam häkimiýetleriň syýasy maksatlydygyna ynanýanlar. Günäkärlenýänleriň bähbitlerini goramaga mümkinçilik alan birnäçe garaşsyz aklawçy bardy. Jenaýat-prosessual kodeksine laýyklykda, günäkärlenýänler kazyýet işlerine gatnaşmaly we aklawçy bilen öz wagtynda maslahatlaşmaga mümkinçilik almalydyrlar. Kanun günäkärlenýänleriň aklawça girmegine hiç hili çäklendirme girizmeýär. Kämahal kazyýet günäkärlenýänlere prokuratura şaýatlaryny sorag etmek mümkinçiligini inkär etdi, aýyplanýanlara we olaryň aklawçylaryna prokuratura maglumatlaryna girmegi gadagan etdi. Käbir hadysalarda kazyýetler aklawçylaryň görkezen aklaýjy subutnamalaryny kabul etmekden ýüz öwürdiler, hatda şeýle subutnamalar kazyýet işiniň netijesini üýtgedip biler. Kazyýetler türkmen dilini bilmeýän aýyplanýanlara terjimeçi bermedi.
Kazyýetleriň kazyýet işine hormat goýýan ýagdaýlarynda-da, prokuroryň ygtyýarlyklary aklawçynyň ygtyýarlyklaryndan has ýokarydy we günäkärlenýänleriň adalat gazanmagyny kynlaşdyrýardy. Kazyýet diňlenişiginiň ýazgylary köplenç nädogry ýa-da doly däldi, esasanam günäkärlenýänleriň görkezmelerini rus dilinden türkmen diline terjime etmek zerur bolanda. Günäkärlenýänler aşaky kazyýetleriň kararlaryna şikaýat edip, günäsini geçmek üçin prezidente ýüz tutup bilerler. Kazylaryň we prokurorlaryň köplenç kazyýet işleriniň netijelerini we hökümlerini öňünden kesgitleýändigi barada ygtybarly habarlar bar.
Syýasy sebäpler we tussag edilen adamlar
Oppozisiýa toparlary we käbir halkara guramalar ýurtda syýasy tussaglaryň we tussaglykda saklanýanlaryň bardygyny öňe sürdüler. 2002-nji ýylda öňki prezident Nyýazowy öldürmek synanyşygynda günäkärlenýänleri öz içine alýan şeýle adamlaryň takyk sany entek belli däl. Şeýle-de bolsa, halkara guramasynyň işgäriniň habar bermegine görä, 2014-nji ýylda döwlet agdarylyşygy synanyşygyndan soň 104 adamyň tussag edilendigi we 32 adamyň boşadylandygy habar berildi. Dönüklikde günäkärlenenler ömürlik türme tussaglygyna höküm edildi we amnistiýa sezewar edilmedi, ýöne prezident olaryň jezasyny azaldyp biler. Häkimiýetler bu adamlaryň haýsydyr biriniň syýasy tussagdygyny inkär etdiler.
Raýat amallary we bejeriş çäreleri
Raýat adalat ulgamy ne garaşsyz, ne-de bitarapdy, sebäbi ähli kazylar prezident tarapyndan bellenildi. Kanuna görä, jenaýat derňewi wagtynda toplanan subutnamalar “jenaýat işinde raýat işi” diýlip atlandyrylýan kazyýet işinde raýat talaplaryny goldamak üçin ulanylyp bilner. Karary almak üçin raýat adalat ulgamynda geçmişde para berlendigi habar berildi. Döwlet bähbitleri aýry-aýry raýatlara degişli bolan ýagdaýlarda, höküm çykarylanda hökümete basyş etmek üçin administratiw gurallar ulanyldy. Göçürmek baradaky kazyýet kararlary köplenç ýerine ýetirilýärdi. Aýry-aýry adamlar we guramalar sebit derejesinde adam hukuklary guramalaryna garşy kabul edilen kararlara garşy şikaýat edip bilerler, ýöne şikaýat bilen üstünlikli kazyýet işlerinde-de ýerli kazyýetler kararlaryny gözden geçirmediler.
Gozgalmaýan emläk
Döwlet edaralary hususy emlägiň öwezini dolmak ýa-da öwezini dolmak baradaky kanuny düzgünleri yzygiderli ýerine ýetirmeýärdi. Häkimiýetler, eýelerine degişli kompensasiýa bermezden, şäheri täzelemek maksatnamasynyň çäginde hususy jaýlary ýykmagy dowam etdirdiler. Göçürijilere berilýän ýaşaýyş jaýy, köplenç ýykylan ýerlerden has azdy, sebäbi ýer bölegi “peýdaly ýaşaýyş meýdany” hasaplanmady. Käbir ýaşaýjylara öwezini dolmaýandygy barada ygtybarly habarlar gelip gowuşdy. Kompensasiýa hökmünde berlen ýaşaýyş jaýy ýykylýan jaýdan has uly ýaşaýyş meýdany bolan ýagdaýynda, göçürilenlere “goşmaça” ýer üçin her inedördül metre (10,7 inedördül metr) 4200 manat (1200 dollar) tölemeli boldy. Öý eýelerini göçürmek üçin nägilelik we şikaýat tertibi bar bolsa-da, işiň iş ýüzünde nähili amala aşyrylandygyny kesgitlemek mümkin däldi.
f. Şahsy we maşgala durmuşyna esassyz gatyşmak, öýüň ýa-da hat alyşmagyň şahsy durmuşyny bozmak
Konstitusiýa we kanun beýle hereketleri gadagan edýär, ýöne häkimiýetler bu gadaganlygy köplenç äsgermezlik edýärdiler. Habar berişlerine görä, häkimiýetler kazyýetiň karary ýa-da netijesi bolmazdan raýatlaryň öýlerinde gözleg geçiripdirler.
Kanun döwlet işgärleriniň, raýatlaryň, garşydaşlaryň, hökümet tankytçylarynyň we daşary ýurtlularyň işine yzygiderli gözegçilik edýän döwlet howpsuzlyk gullugy tarapyndan gözegçiligi düzgünleşdirmeýär. Howpsuzlyk işgärleri gözegçilik, diňlemek, elektron diňlemek we maglumat bermekden peýdalandy. Häkimiýetler daşary ýurtda okaýan talyplaryň ene-atalary bilen ýygy-ýygydan söhbetdeşlik geçirýärdiler we käwagt döwlet işgärlerine daşary ýurtlular bilen gatnaşygy sebäpli işden aýrylmak bilen haýbat atýardylar.
Häkimiýetleriň poçta iberilmezden ozal ony saklandyklary we poçta bölümlerine iberilen hatlaryň we bukjalaryň hökümet edaralary tarapyndan gözden geçirmek üçin açylmazlygy talap edilýändigi habar berildi.
Häkimiýetler tarapyndan azar berlen, tussag edilen ýa-da tussaglykda saklanan adamlar we maşgala agzalary häkimiýetleriň buýrugy bilen garyndaşlarynyň işden kowulandygyny we bilim edaralaryndan kowulandygyny habar berdiler. Kämahal maşgala agzalary-da tussag edilipdi we sorag edilipdi.
2-nji bölüm. Raýat azatlyklaryna hormat, şol sanda aşakdakylar:
a. Söz we metbugat azatlygy
Konstitusiýa söz we metbugat azatlygyny göz öňünde tutýar, ýöne hökümet bu hukuklary ýerine ýetirmedi.
Söz we söz azatlygy. Kanun syýasy partiýalardan Merkezi saýlaw komissiýasynyň we Adalat ministrliginiň wekilleriniň ýygnaklaryna gatnaşmagyna rugsat bermegini talap edýär. Şeýle hem hökümet möhüm adamlara daşary ýurtly žurnalistler we beýleki daşary ýurtlular bilen adam hukuklary meselesini ara alyp maslahatlaşmazlyk barada duýduryş berdi.
Ýylyň dowamynda hökümet döwlet işgärlerinden hökümet we ýurduň ýolbaşçylary barada aç-açan beýanat bermekden saklanmagyny talap edýän täze kanunlary yglan etdi. Şeýle hem bu kanunlar döwlet işgärlerinden harytlaryň, işleriň we hyzmatlaryň bahasy, şol sanda döwlet býudjeti, karz almak ýa-da karz bilen baglanyşykly çykdajylar barada köpçülige habar bermekden saklanmalydygyny aýdýar.
Oktýabr aýynda haýwan aktiwisti Galina Kuçerenko hökümetiň şäherlerde azaşan itleri we pişikleri öldürmek kampaniýasyna garşy internetde çap eden protestleri üçin hukuk goraýjy guramalar tarapyndan haýbat atyldy.
Kuçerenko yzarlamalardan gorkup, iki aý öýde galmaga mejbur boldy, ýöne ýylyň ahyryna çenli ýagdaý gowulaşyp başlady.
Metbugat we metbugat azatlygy. Hökümet kitap neşir edilmegini we beýleki ähli metbugat serişdeleriniň we onlaýn neşirleriň neşir edilmegini maliýeleşdirýärdi we gözegçilikde saklaýar. Garaşsyz “Rysgal” žurnaly hepdelik neşir edilmegini dowam etdirdi, ýöne makalalary esasan döwlet metbugat maglumatlarynyň neşirleri ýa-da döwlet habar gullugynyň pikirlerini görkezýärdi. Daşary ýurt metbugatynyň importyna hökümet tarapyndan girizilen çäklendirmeler, hususy eýeçilikdäki, ýöne hökümet tarapyndan tassyklanan Türkmenistanyň döwlet gazetleriniň we “Atawatan-Türkmenistan” žurnalynyň garaýyşlaryny beýan edýän “Zaman Türkmenistan” gazetinden başga-da ulanylmagy dowam etdi.
Hökümet radio we döwlet telewideniýesine gözegçilik edýärdi, ýöne sputnik çanaklary tutuş ýurt boýunça giňden ýaýrap, daşary ýurt teleýaýlym gepleşikleriniň kabul edilmegine rugsat berdi. Halkara guramalar we habar gulluklary häkimiýetleriň käbir emeli hemra çanaklaryny zor bilen aýyrandyklaryny we käbir kanallara we käbir maglumatlara girmegi çäklendirýän kabel ýaly telekommunikasiýa paketleri bilen çalşylandygyny bellediler. Mundan başga-da, raýatlar hemra aragatnaşygy arkaly halkara radio gepleşiklerini hem alyp bilýärdiler.
Döwlete dahylsyz guramalaryň (DDG) daşary ýurt döwürleýin neşirlerine ýazylmagynyň öňüni alýan gadaganlyk bardy, ýöne syýasy däl döwürleýin neşirleriň nusgalary wagtal-wagtal bazarlarda peýda bolýar. Hökümet döwlet işgärleri üçin rus dilindäki neşirlere abuna ýazylmagyny dowam etdirdi, ýöne bu neşirler köpçülige elýeterli däldi.
Köpçülikleýin habar beriş serişdeleriniň akkreditasiýasyna garaşsyz gözegçilik, metbugat şahadatnamalaryny bermek üçin görnüşler, boş ýer bar bolsa akkreditasiýa kepilligi we akkreditasiýanyň syýasy taýdan ýatyrylmagyndan gorag ýokdy. Hökümet ähli daşary ýurt habarçylaryndan akkreditasiýa üçin ýüz tutmagyny talap etdi. Beýleki ýurtlaryň žurnalistlerine diňe işlerine gözegçilik edilip bilinjek halkara konferensiýalar we sammitler ýaly käbir wakalary beýan etmek üçin wiza berildi. Häkimiýetleriň habar bermegine görä, akkreditasiýa, Sinhua, RIA Nowosti we Türk TRT ýaly akkreditasiýa üçin ýüztutmalar Trend, AZERTAC we Pakistan Associated Press tarapyndan tabşyryldy we 25 daşary ýurt habar gullugy tarapyndan alyndy. Hökümet Erkin Ýewropa / Azatlyk radiosy halkara jemgyýetçiliginiň 2015-nji ýylyň noýabr aýynda eden akkreditasiýa üçin çagyryşyna jogap bermedi
Zorluk we yzarlama. Häkimiýetler resmi hökümet syýasatyny tankytlaýan žurnalistlere gözegçilik etdiler we azar berdiler. Hukuk goraýjy edaralaryň işgärleriniň daşary ýurt metbugatynda işleýän raýat žurnalistlerine azar berendikleri we gözegçilik edýändikleri, şol sanda telefon gepleşiklerini diňlemek we daşary ýurda gitmegini çäklendirmek bilen habar berildi. 2015-nji ýylda "Erkin Ýewropa" / "Azatlyk" radiosynyň erkin habarçysy Saparmämmet Nepesgulyýew tussag edildi, aýyplandy we neşe saklamakda günäkär tapyldy we üç ýyl azatlykdan mahrum edildi. Türme tussaglygyny dowam etdirýär. Ynsan hukuklaryny goraýjy “Human Rights Watch” bu karara syýasy sebäpler bilen nägilelik bildirdi. Ýurda baran daşary ýurtly žurnalistler ýurtdan habar bermäge synanyşanda azar berilýändigini we hereket azatlygynyň çäklendirilendigini habar berdiler.
Ýylyň dowamynda “Erkin Ýewropa / Azatlyk” radiosynyň birnäçe adatdan daşary habarçylary yzarlandy we haýbat atyldy. 25-nji oktýabrda näbelli adamlar Soltan Açylowa bir dükanda çilim üçin nobata durýan adamlary surata alýarka polisiýa tarapyndan tussag edilenden soň hüjüm etdiler we taladylar. 14-nji noýabrda Açylowa näbelli adamlar tarapyndan kemsidildi we 25-nji noýabrda welosipedli adamlar oňa hüjüm etdiler, biri onuň üstünden sürdi.
3-nji dekabrda Köneürgenç etrabynda "Erkin Ýewropa" / "Azatlyk" radiosynyň erkin habarçysy Hudaýberdi Allaşow temmäki çekmekde aýyplanyp tussag edildi we tussaglykda saklandy. Polisiýa tussag edilenden soň Allaşowy ýenjendigini, ejesini we aýalyny tussag edendigini we ejesiniň öýüni basyp alandygyny habar berdi. Allaşow aýyplanýan jenaýaty üçin ýedi ýyl azatlykdan mahrum edildi we ýylyň ahyryna çenli türmede galdy.
Dekabr aýynda ÝHHG-nyň habar bermegine görä, häkimiýetler “Azatlyk” radiosynyň erkin habarçysy Röwşen Ýazmuhammedowa ozalky ýaly şertli türme tussaglygyny bermek bilen haýbat atýarlar. Öňki ýyllarda bolşy ýaly, hökümet döwlet habar beriş serişdelerinde işleýän žurnalistlerden wakalary beýan etmek we şol wakalar barada habarlary çap etmek ýa-da ýaýratmak üçin rugsat almalydy.
Mazmuny senzura etmek ýa-da çäklendirmek. Kanun senzurany gadagan edýär we maglumat ýygnamak we ýaýratmak azatlygyny üpjün edýär, ýöne häkimiýetler bu kanuny ýerine ýetirmediler. Hökümet metbugata senzurany dowam etdirdi we oppozisiýa syýasy garaýyşlarynyň ýa-da prezidentiň tankytlarynyň çap edilmegini gadagan etdi. Ýerli žurnalistler we daşary ýurt habar beriş serişdeleriniň habarçylary hökümetiň ar almagyndan gorkup öz-özüni senzuradan geçirdiler.
Ýurtda çap we göçüriş işlerini kadalaşdyrmak üçin hökümet ähli neşirýatlara, çaphanalara we göçüriş merkezlerine enjamlaryny bellige almaga borçly etdi. Hökümete garşy çykýan mowzuklar, şol sanda käbir sungat eserleri çap etmek gadagan edildi.
Interneti ulanmak azatlygy
Hökümet raýatlaryň e-poçta we internet işlerine gözegçilik etmegini dowam etdirdi. Içerki howpsuzlyk ministrliginiň esasy giriş derwezesine gözegçilik edýändigi we Aragatnaşyk ministrliginde hasaba alnan IP adresi bolan birnäçe serweriň hökümete VoIP gepleşiklerini ýazga almaga, kameralary we mikrofonlary açmagyna we klawiatura düwmelerini açmagyna mümkinçilik berýän programma üpjünçiligi işleýändigi habar berildi. Häkimiýetler şübheli hasaplaýan web sahypalaryna, şol sanda YouTube, Twitter we Facebook, şeýle hem diplomatik wekilhanalara we halkara kompaniýalaryna girýän gaýybana hususy ulgam birikmelerini petiklediler we beýleki web sahypalaryna girmegi düýpli çäklendirdiler. Şifrlenen VoIP hyzmaty bolan Skype ýylyň dowamynda petiklenipdi.
Hökümet maglumatlaryna görä, ilatyň 12 göterimi internetden peýdalanypdyr. El telefonlary arkaly internete girýän ilatyň göteriminiň ep-esli ýokarydygy habar berildi, ýöne bu hasapda resmi maglumatlar ýok. Ilatyň aglaba bölegi rus we türk dillerinde kabel ýa-da hemra teleýaýlymlary arkaly habar alýar.
Akademiki erkinlik we medeni çäreler
Häkimiýetler akademiki toparlarda hökümetiň we prezidentiň tankyt edilmeginiň öňüni aldy we deňeşdirme kanuny, taryh, etnik gatnaşyklar we ylahyýet ýaly syýasy taýdan möhüm hasaplanýan ugurlarda gözleg üçin mümkinçilikleriň çäklidigini aýtdy. 2015-nji ýylda prezidentiň karary bilen daşary ýurt diplomlaryny hökümet tarapyndan tassyklamagyň tertibi kesgitlenildi. Daşary ýurt derejeleriniň resmi taýdan ykrar edilmegi üçin uçurymlar sowalnamany doldurmaly, üç nesil yzarlaýan maşgala taryhy barada maglumat bermeli we synagdan geçmeli. Hökümet halkara jemgyýetçiliginiň “Erkin Ýewropa / Azatlyk” radiosynyň akkreditasiýa etmek baradaky çagyryşyna jogap bermedi. Döwlet hünär synaglary Türkmenistanda täzelendi. Daşary ýurt uniwersitetlerini gutaranlaryň köpüsi, uzyn we çylşyrymly işiň, diplomlarynyň Bilim ministrligi tarapyndan tassyklanmagynyň we hökümet işleriniň alynmagynyň öňüni alandygyny habar berdiler. Uçurymlaryň käbiri ministrligiň işgärleriniň diplomlary tassyklamak üçin para talap edýändiklerini habar berdiler. Hökümet döwlet teatrlarynda spektakllaryň we oýunlaryň görkezilmegine berk gözegçilik edýärdi we olaryň sany gaty çäklidi. Häkimiýetler filmleriň görkezilmegine berk gözegçilik edip, ekranlary daşary ýurt ilçihanalary tarapyndan gurnalan filmlerden başga diňe türkmen we rus dillerinde dubly ýa-da subtitrli filmleriň goýberilmegine rugsat berdiler.
Medeniýet ministrligi aýdym-saz, sungat we medeni çäreler ýaly ähli köpçülikleýin sergilere senzura we gözegçilik etdi.
b. Parahatçylykly ýygnanyşmak we birleşmek azatlygy
Ýygnanyşmak azatlygy
Konstitusiýa we kanun ýygnak azatlygyny göz öňünde tutýar, ýöne hökümet bu hukugy çäklendirýärdi. Ýylyň dowamynda häkimiýetler köpçülikleýin ýygnaklara we demonstrasiýalara zerur rugsady bermediler ýa-da hasaba alynmadyk guramalaryň görkezmegine rugsat bermediler. Dini toparlar käbir halatlarda agzalarynyň hususy nahar üçin ýygnananlarynda tussag edilenleriň bardygyny habar berdiler.
Birleşmek azatlygy
Konstitusiýa we kanun birleşmek azatlygyny göz öňünde tutsa-da, hökümet bu hukugy çäklendirdi. Kanun ähli jemgyýetçilik guramalarynyň Adalat ministrliginde hasaba alynmagyny we ähli daşary ýurt kömeginiň Daşary işler ministrligi tarapyndan utgaşdyrylmagyny talap edýär. Hasaba alynmadyk jemgyýetçilik guramalarynyň işi jerime, gysga möhletli tussaglyk we emläk konfiskasiýasy bilen jezalandyrylýar.
Halkara guramalar, takmynan 109 hasaba alnan jemgyýetçilik guramasynyň diňe birnäçesini garaşsyz diýip ykrar etdi. Jemgyýetçilik guramalar hökümetiň bellige alynmaga synanyşýan jemgyýetçilik guramalary üçin dürli administratiw päsgelçilikleri döredendigini habar berdiler. Habar berişlerine görä, häkimiýetler tehniki sebäplere görä käbir arzalary kabul etmekden ýüz öwürýärler. 2014-nji ýylda hökümet esasy çäreleri sport we dynç alyş çärelerini guraýan üç jemgyýetçilik guramasynyň hasaba alnandygyny habar berdi. Hasaba alynmagyna garaşýan birnäçe gurama, täjirçilik guramalary ýa-da eýýäm hasaba alnan beýleki toparlaryň şahamçalary hökmünde hasaba durmak ýaly işlerini amala aşyrmagyň goşmaça usullaryny tapdy, beýleki guramalar bolsa işini togtatdy ýa-da çäklendirdi. Kanun daşary ýurt kömegini hasaba almak üçin belli bir tertibi göz öňünde tutýan hem bolsa, iş ýüzünde jemgyýetçilik guramalary 2013-nji ýylda şeýle bellige alynmagy talap edýän karar sebäpli ikitaraplaýyn daşary ýurt kömegini hasaba almakda kynçylyk çekdiler.
Çeşmeler raýat jemgyýetiniň döremegine we işlemegine päsgel berýän birnäçe päsgelçilikleri bellediler. Bu päsgelçilikler Adalat ministrligine birleşigiň çärelerine we ýygnaklaryna wekil ibermäge mümkinçilik berýän düzgünleri, şeýle hem birleşiklerden meýilleşdirilýän wakalar barada ýolbaşçylara habar bermegi talap edýän talaplary öz içine alýardy.
c. Din azatlygy
ABŞ-nyň Döwlet departamentiniň halkara dini azatlyk hasabatyna serediň: www.state.gov/religiousfreedomreport/.
d. Hereket azatlygy, bosgunlary goramak, raýatlygy bolmadyk adamlar
Konstitusiýa we kanunlar doly hereket azatlygyny üpjün etmeýär.
Ýurduň içinde syýahat. Kanun raýatlara içerki pasportlary we bellige alynmagy talap edýär. Hasaba alynman ýaşaýan ýa-da işleýän adamlar, bellige alnan ýerine mejbury göçürilýär. Talap ähli daşary ýurtlularyň serhetýaka sebitlerine baryp görmäge rugsat almalydygyny aýtdy.
Kanun goşa raýatlyga rugsat bermeýär we 2015-nji ýylda hökümet Russiýa bilen ozal Türkmenistanyň we Russiýanyň käbir goşa raýatlary üçin kadadan çykma şertnamasyny ýatyrdy. Iki goşa raýat indi daşary ýurda syýahat etmek islese, olardan birini terk etmeli. Raýatlykdan ýüz öwürmegiň tertibi aç-açan däl we bir ýyla çekip biler.
Daşary ýurda syýahat etmek. Häkimiýetler käbir raýatlaryň Migrasiýa kanuny boýunça ýurtdan çykmagynyň öňüni aldy. Kanun, eger gitmegi Türkmenistanyň milli howpsuzlygynyň bähbitlerine ters gelýän bolsa, Türkmenistanyň raýatynyň daşary ýurda gitmeginiň gadagan edilip bilinjekdigini aýdýar. “Olary diri görkeziň!” Kampaniýasyna gatnaşyjylaryň pikiriçe, ýurduň islendik hukuk goraýjy edarasy raýatyň ýurtdan çykmagyny gadagan etmek üçin ýüz tutup biler we dürli görnüşlere degişli adamlar ýurtdan çykmagy inkär edip bilerler, şol sanda ýaşlar harby gulluga çagyrylmak, jenaýat işi gozgalan adamlar, raýat kazyýet işi gozgalan ýa-da polisiýanyň administratiw gözegçiligi astynda, žurnalistler, raýat jemgyýeti aktiwistleri we olaryň maşgala agzalary hökmünde 2002-nji ýylda ýurduň öňki prezidentini öldürmek synanyşygynda güman edilýän adamlaryň garyndaşlaryna iş kesildi we azatlykdan mahrum edildi. Häkimiýetler daşary ýurda syýahat etmegi gadagan edilen raýatlaryň gara sanawynyň bardygyny inkär etseler-de, ANT şeýle sanawyň bardygyny we takmynan 17,000 adyň bardygyny habar berdi. Dürli çeşmelere görä, köplenç serhetde saklanan syýahatçylara diňe şeýle gadagançylygyň sebäplerini düşündirmezden, belli bir howa menzilinden daşary ýurda gitmek gadagan edilendigi habar berilýär. Käbir adamlar soňra Döwlet Migrasiýa Gullugyndan ýurtdan çykmaga rugsat berilmeýändigini, ýöne bu gadagançylygyň esaslaryny görkezmeýän degişli resminamany almagy başardylar. Käbir hadysalarda häkimiýetler ilkibaşda raýatlaryň ýurtdan çykmagyna rugsat bermediler, ýöne birnäçe günden, käte birnäçe hepdeden soň adamlara yza süýşürilmeginiň sebäbini düşündirmezden gitmäge rugsat berildi.
Ýylyň dowamynda häkimiýetler ozal daşary ýurda gitmek gadagan edilen käbir adamlara ýurtdan çykmaga rugsat berdiler. Mysal üçin, sürgün edilen oppozisiýa syýasatçysy Pirimguly Taňrygulyýewiň maşgala agzalaryna ömürboýy ýurtdan çykmagy gadagan edilendigi barada habar berlen hem bolsa, maşgala agzalaryna ýurtdan çykmaga rugsat berildi.
Häkimiýetler, adatça bu maksatnama Daşary işler ministrligi tarapyndan tassyklanmasa, raýatlara daşary ýurt hökümetleri tarapyndan maliýeleşdirilýän maksatnamalar boýunça daşary ýurda gitmäge rugsat bermedi. Migrasiýa işgärleri köplenç howa menzilinde “tassyklanmadyk” syýahatçylary saklaýardylar we ýurtdan çykmaga rugsat bermediler. Käbir hadysalarda hatda tassyklanan maksatnamalar boýunça daşary ýurda gitmegi meýilleşdirýänlere-de ýurtdan çykmak gadagan edildi ýa-da olaryň gitmegi yza süýşürildi.
Migrasiýa kanuny döwlet syrlaryna girip bilýän, bilkastlaýyn ýalan şahsy maglumatlary beren, agyr jenaýat eden, gözegçilik astynda saklanýan, adam söwdasynyň pidasy bolup biljek, ozal kanuny bozan, barjak ýurdy ýa-da ýurtdan çykmagy milli howpsuzlygyň bähbitlerine ters gelýän islendik raýatyň ýurdundan gitmegini çäklendirýär. Käbir hadysalarda kanun ýurtdan çykmagy gadagan etmegiň belli bir möhletini, şeýle hem bu döwri bozandygy üçin jerime göz öňünde tutýar. Döwlet syrlaryna eýe bolan döwlet guramalarynyň öňki işgärlerine döwlet gullugyndan boşadylandan soň bäş ýyl daşary ýurda gitmek gadagan. Kanun häkimiýetlere iki ýyla çenli prezidentiň amnistiýasy bilen boşadylan adamlara daşary ýurda syýahat etmegi inkär edýär. Şeýle hem, kanun hökümete käbir hünärler we hünärler üçin bilime çäklendirmeler girizmäge mümkinçilik berýär.
Baglanyşyk. Kanun içerki sürgüni göz öňünde tutýar. Sürgün edilen adam belli bir ýerde iki ýyldan bäş ýyla çenli ýaşamaly.
Bosgunlary goramak
Bosgun derejesini bermek ulgamy resmi taýdan bar bolsa-da, iş ýüzünde ulanylmady. 2009-njy ýylda hökümet Birleşen Milletler Guramasynyň Bosgunlar boýunça Ýokary Komissary (BMGBBÝK) bilen bosgun statusyny kesgitlemegi wada berdi, ýöne şondan bäri beýle status berilmedi. BMG BBÝK-ti hökümetiň bosgun statusyny kesgitlemek diňlenişiginde synçy statusyna eýe boldy. Hökümet tarapyndan bosgun hökmünde ykrar edilmedik adamlar degişli status almak üçin BBÝK-a ýüz tutup bilerler. BMG BBÝK-iň şahadatnamasyny alan bosgunlar her ýyl döwlet edaralary tarapyndan täzelenmeli. BMG BBÝK-ti 2015-nji ýylda ýurtda degişli şahadatnama alan 27 bosgunyň bardygyny habar berdi, ýöne 2016-njy ýyl üçin iň soňky maglumatlar berilmedi. Şu ýylyň dowamynda BMG BBÝK-iň şahadatnamasy bolan bosgunlara raýatlyk berilmedi.
2014-nji ýylda hökümet bosgunlara mugt biometrik şahsyýetnamalary we Halkara raýat awiasiýasy guramasyna laýyk syýahat resminamalaryny almaga rugsat bermek üçin Migrasiýa kanunyna üýtgetme girizdi.
Bosgunlar üçin elýeterliklik. Ýurduň kanunçylygynda gaçybatalga ýa-da bosgun derejesiniň berilmegi göz öňünde tutulýar we hökümet bosgunlary goramagy üpjün edýän ulgam döretdi. Ýurtda 2005-nji ýyldan bäri gaçybatalga berilmedi.
Raýatlygy bolmadyk adamlar
Bu ýurtda Sowet Soýuzynyň dargamagy netijesinde raýatlygy bolmadyk öňki SSSR-iň raýatlarynyň köpüsi ýaşaýardy. BMG BBÝK-iň çaklamalaryna görä, 2015-nji ýylyň dekabrynda ýurtda näbelli milletden bolan 7111 raýatsyz adam bar. Bosgun bolan raýatlygy bolmadyklaryň sany barada maglumat ýok. Raýatlyk almak üçin esas köplenç ene-atanyň raýatlygydyr. Şoňa laýyklykda raýatlyk üçin ýüz tutanlar, başga bir ýurduň raýaty däldigini subut etmeli, resminamasyz adamlaryň raýatlygynyň döremeginiň öňüni aldy. Şeýle-de bolsa, BMG BBÝK-ti çaklamalaryna görä, soňky 10 ýylda takmynan 18,000 raýatlygy bolmadyk adama raýatlyk berildi. Ýylyň dowamynda hökümet ýurtda ýaşaýan 1381 raýatsyz adama raýatlyk berdi. 2014-nji ýylda hökümet raýatlygy bolmadyk adamlara ýurtda kanuny ýaşamaga we hökümet tarapyndan berlen şahsyýetnama we syýahat resminamalary bilen daşary ýurda gitmäge rugsat bermek üçin migrasiýa kanunlaryna üýtgetmeler girizdi.
Resminamasyz raýatlygy bolmadyk adamlar hökümetden ýeňillikler ýa-da bilim alyp bilmediler we iş tapyp bilmediler.
3-nji bölüm. Syýasy işe gatnaşmak azatlygy
Konstitusiýanyň düzgünleriniň biriniň ýurduň raýatlaryna ähliumumy we deň saýlaw hukugyna esaslanýan döwürleýin saýlawlar arkaly hökümet saýlamak hukugyny berýändigine garamazdan, Türkmenistanda entek erkin we adalatly saýlawlar geçirilmedi. Prezidente hakyky garşylyk ýokdy we goşmaça dalaşgärler döwletiň gözegçiligindäki Senagatçylar we Telekeçiler Bileleşigi ýaly emele gelen partiýa gurluşlary tarapyndan hödürlenýärdi ýa-da aýry-aýry başlangyç toparlarynyň agzalarydy. Saýlawlar gizlin ses bermek arkaly geçirildi. Konstitusiýa laýyklykda bu ýurt dünýewi demokratik döwlet bolup, onda hökümet prezident respublikasy görnüşinde amala aşyrylýar. Hökümetiň dürli şahalarynyň arasynda ygtyýarlyklaryň paýlanmagyny göz öňünde tutýar, ýöne prezident edarasyna deň hukuklary berýär. Prezident henizem ýurtda özbaşdak güýje eýe bolupdy. ÝHHG-nyň maglumatlaryna görä, saýlaw kanuny bu guramanyň standartlaryna laýyk gelmeýär.
Saýlawlar we syýasy gatnaşmak
Sentýabr aýynda mejlis prezidentiň möhletini bäş ýyldan ýedi ýyla çenli uzaldýan, ýurduň prezidentiniň 70 ýaşdan kiçi bolmagy baradaky talaplary aýyrdy we bir adamyň wezipesinde işledip boljak möhletiniň öňki çäklendirmelerini aýyrdy.
Soňky saýlawlar. 2012-nji ýylda prezident saýlawlary geçirildi, ýöne şertler ÝHHG-a gözegçilik missiýasyny guramaga mümkinçilik bermedi. ÝHHG-nyň Demokratik Guramalar we Adam Hukuklary Býurosy (DGAHB) 2011-nji ýyldaky zerurlyklary bahalandyrmak missiýasynyň hasabatynda gözegçilik azatlygynyň esasy azatlyklara çäklendirmeler, demokratik saýlawlar üçin ÝHHG-nyň talaplaryny berjaý etmek, syýasy plýuralizmiň ýoklugy we ýurduň hukuk ulgamyny getirmekde öňegidişlik sebäpli saýlawlaryň netijeliligini ýokarlandyrmajakdygyny aýtdy. Hökümet ÝHHG-ny synçy ibermäge çagyrmady; Şeýle-de bolsa, 2012-nji ýylda Türkmenistanyň baştutanlygyndaky Garaşsyz Döwletleriň Arkalaşygy saýlaw meýdançalarynda çäklendirilen girip bilmeýän we gözegçilikleriniň doly hasabatyny çap etmeýän kiçijik gözegçilik missiýasyny iberdi.
2013-nji ýylda hökümet Merkezi saýlaw komitetiniň işini kadalaşdyrýan, saýlawçylaryň hukuklaryny kesgitleýän we saýlawlary geçirmegiň tertibini kesgitleýän täze saýlaw kodeksini hödürledi.
2013-nji ýylda milli parlamente saýlawlar geçirildi, şol döwürde taryhda ilkinji gezek başga bir syýasy partiýa, Senagatçylar we telekeçiler partiýasy mejlisdäki orunlar üçin bäsleşdi. Hökümet ÝHHG-ny saýlawlara synçy ibermäge çagyrdy. DGAHB-iň 2013-nji ýylda neşir edilen zerurlyklaryna baha bermek missiýasy hasabatynda saýlawlara gözegçilik missiýasyny ibermegiň maslahat berilmeýändigine garamazdan, edara saýlawlary geçirmek üçin täze administratiw we hukuk binýadyna has içgin göz aýlamak üçin 15 agzaly saýlaw baha beriş missiýasyny tabşyrdy. DGAHB missiýasynyň jemleýji hasabatynda saýlawlaryň düýpli azatlyklara hormat goýulmazlygy bilen häsiýetlendirilýän berk syýasy gözegçilik şertlerinde geçirilendigi bellendi. Şeýle hem hasabatda ikinji bir syýasy partiýanyň bardygyna garamazdan saýlawçylaryň syýasy goşmaçalarynyň arasynda hakyky saýlawyň ýokdugy bellenildi. Şeýle hem ÝHHG-nyň Mejlis mejlisi, Ýewropanyň sekiz parlamentini goşmak bilen 12 agzaly saýlaw baha beriş toparyny iberdi, GDA bolsa dokuz ýurtdan 68 saýlaw synçysyny iberdi. Awgust aýynda ýerli hökümet saýlawlary garaşsyz synçy toparlary bolmazdan geçirildi.
Ýylyň dowamynda hökümet ýerli hökümet saýlawlary bilen bir wagtyň özünde açyk mejlis ýerlerini doldurmak üçin saýlawlar geçirdi. Hökümet synçylary çagyrmady we täze saýlanan parlament agzalarynyň hemmesi hökümete tarapdar partiýalara wekilçilik etdi. Hökümet tarapyndan döredilen Merkezi saýlaw komiteti saýlawlaryň halkara ülňülerine laýyklykda geçirilendigini aýtdy.
Syýasy partiýalar we ykballar syýasy işjeňlikde. Hakyky garaşsyz syýasy partiýalar üçin Kanun, saýlaw kampaniýalaryny guramak, hödürlemek we saýlaw kampaniýalaryny geçirmek has kynlaşdyrýar, sebäbi Adalat ministrligine partiýa ýygnaklaryny hasaba almak we gözegçilik etmek üçin giň ygtyýarlyk berýär. Kanun dini, sebitleýin ýa-da hünär taýdan syýasy partiýalary, şeýle hem “ahlak kadalaryny bozýan” partiýalary döretmegi gadagan edýär. Kanun, bir partiýanyň hökümet tarapyndan ýapylmagyna nädip şikaýat edip biljekdigini düşündirmeýär. Kanun jemgyýetçilik birleşiklerine we guramalaryna saýlawa dalaşgärleri hödürlemäge rugsat berýär. Döwlet habar beriş serişdeleri Prezident Berdimuhammedowyň, Demokratik partiýanyň, Senagatçylar we telekeçiler partiýasynyň, Agrar partiýasynyň, senetçilik we kärdeşler arkalaşyklarynyň işini beýan etdi.
Ýurtda guramaçylykly oppozisiýa ýa-da garaşsyz syýasy topar ýokdy. Bellige alnan üç syýasy partiýa dolandyryjy Demokratik partiýa (öňki Kommunistik partiýa), Senagatçylar we Telekeçiler partiýasy we Agrar partiýasydy. Hökümete gönükdirilen bu partiýalaryň her biri, 2017-nji ýylyň fewral aýynda geçiriljek prezident saýlawlaryna gatnaşmak üçin öz dalaşgärlerini hödürledi. Başlangyç toparlary, saýlawlara gatnaşýan ýene alty dalaşgäri garaşsyz dalaşgär hökmünde hödürledi. Hökümet beýleki syýasy guramalara agza bolmagy resmi taýdan gadagan etmedi, ýöne şahsyýetleriň bu üç partiýadan başga haýsydyr bir syýasy guramanyň agzalygyny talap edýändigi barada habar ýok. Hökümet häkimiýetleri ýurduň daşynda ýerleşýän oppozisiýa hereketlerine, şol sanda Türkmenistanyň Halk Demokratik Hereketine, Türkmenistanyň Respublikan partiýasyna we Watan jemgyýetçilik-syýasy hereketine ýurduň içinde hereket etmäge rugsat bermedi.
Aýallaryň we azlyklaryň gatnaşmagy. Aýallar Mejlisiň başlygy wezipesini goşmak bilen birnäçe möhüm hökümet wezipelerini eýeledi, emma Ministrler Kabinetiniň 10 agzasynyň diňe biri aýaldy. Hökümet wezipä bellemekde etnik türkmenleri ileri tutýardy, emma azlyklaryň agzalary birnäçe möhüm hökümet wezipelerini eýeleýärdi. Ýurduň iň uly Ahal-Teke taýpasynyň agzalary, prezidentiň degişliligi medeni we syýasy durmuşda iň möhüm rol oýnady.
4-nji bölüm. Döwlet edaralarynda korrupsiýa we aç-açanlygyň bolmazlygy
Kanun resmi korrupsiýa üçin jenaýat jezalaryny göz öňünde tutýan hem bolsa, hökümet bu kanuny netijeli ýerine ýetirmedi we işgärler köplenç korrupsiýa hereketlerini jezasyz amala aşyrýardylar. Korrupsiýa howpsuzlyk güýçlerinde, ähli sosial we ykdysady pudaklarda ýüze çykdy. Korrupsiýa sebäp bolýan faktorlar howandarlyk ulgamyny, ýylyň ikinji ýarymynda üç aýa çenli giç tölenýän hökümetiň pes aýlygyny, maliýe aç-açanlygynyň we jogapkärçiliginiň ýoklugyny, neşir edilen makroykdysady maglumatlaryň ýoklugyny we korrupsiýa barada habar bermek kararyna gelen raýatyň hökümetiň jezalandyrylmagyndan gorkmagy öz içine alýardy. “Freedom House” we Bütindünýä bankynyň dolandyryş görkezijilerine görä, ýurtda çynlakaý korrupsiýa meselesi bardy.
Korrupsiýa. Bir sebitiň häkimi, bir ministriň orunbasary we ministrler kabinetiniň başlygynyň iki orunbasary korrupsiýa aýyplamalary sebäpli işinden aýryldy.
Maliýe aýan etmegi. Kanun saýlanan ýa-da bellenen işgärlerden girdejileri we emläkleri barada maglumatlary aýan etmegini talap etmeýär. Maliýe aýan etmegiň talaplary aç-açan däl we halkara ülňülerine laýyk gelmeýär. Döwlet kärhanalaryndan hatda daşary ýurtly hyzmatdaşlaryna-da maliýe hasabatlaryny tabşyrmak talap edilmeýär. Maliýe barlaglary köplenç halkara derejesinde ykrar edilen kompaniýalar däl-de, ýerli auditorlar tarapyndan amala aşyrylýar.
Maglumat üçin açyk giriş. Köpçülikleýin habar beriş serişdeleri baradaky kanun akkreditlenen metbugat çeşmeleriniň üsti bilen haýyşy boýunça hökümet maglumatlaryna halka elýeterliligi üpjün edýän hem bolsa, hökümet beýle ygtyýar bermedi. Häkimiýetler munuň döwlet syrydygy sebäpli anyk maglumat bermekden ýüz öwürdiler. Statistikalaryň köpüsi, şol sanda hökümet býudjetiniň jikme-jiklikleri, makroykdysady görkezijiler we maliýe ätiýaçlyklarynyň ýagdaýy baradaky maglumatlar döwlet syry hasaplandy. Demografiki maglumatlar aýan edilmedi we häkimiýetler hökümetiň syýasatlaryny we çykdajylaryny aklamak üçin dolandyrylan ykdysady we maliýe maglumatlary çap etdiler.
5-nji bölüm. Halkara we hökümete dahylsyz guramalar (HDG) tarapyndan adam hukuklarynyň bozulmagy bilen baglanyşykly derňewlere bolan garaýşy.
Ýurtda hökümet şeýle guramalary hasaba almakdan ýüz öwürdi we hasaba alynmadyk guramalaryň işini gadagan edýän çäklendirmeler sebäpli ýurtda adam hukuklary boýunça jemgyýetçilik guramalary ýokdy. Hökümet syýasy däl, jemgyýetçilik we medeni guramalara gözegçilik etmegini dowam etdirdi.
Birleşen Milletler Guramasy we beýleki halkara guramalary. Hökümet halkara guramalara, şol sanda ÝHHG we BMG BBHK-niň hemişelik wekilhanalaryna rugsat berse-de, hiç bir halkara adam hukuklary guramasy bu ýurtda hemişelik gatnaşmady. Hökümet, ÝHHG-a tussaglaryň hukuklary, aýal-gyzlaryň hukuklary, dini azatlyk, gowy dolandyryş we metbugat azatlygy bilen baglanyşykly seminarlar we gezelençleri geçirmäge ygtyýar berdi. Hökümet Halkara Migrasiýa Guramasy we BMG BBHK-ti bilen migrasiýa we raýatlygy bolmadyk meselelerde hyzmatdaşlyk etdi. Söz, metbugat we birleşmek azatlygyna hökümetiň çäklendirmeleri halkara guramalarynyň hökümetiň adam hukuklary syýasatlaryny we tejribelerini öwrenmek, düşünmek we doly baha bermek ukybyny ep-esli çäklendirýärdi.
Häkimiýetler ÝHHG merkezine girmegi hiç hili çäklendirmediler. Häkimiýetleriň raýatlaryň beýleki halkara guramalary bilen habarlaşmagyna päsgel berýändigi barada habar ýok.
Döwlet adam hukuklary guramalary. Hökümet tarapyndan dolandyrylýan Milli Demokratiýa we Adam Hukuklary Instituty garaşsyz gurama däl we raýatlaryň hukuklaryny goramak ukyby çäklidi. Demokratiýalaşmagy öňe sürmek we adam hukuklarynyň goralmagyna gözegçilik etmek üçin 1996-njy ýylda döredilen bu institut, edaranyň nägilelik komitetiniň üsti bilen alan raýatlarynyň käbir haýyşlaryna seredip, resmi däl bir gurama bolup hyzmat etdi. Türkmenistanyň adam hukuklary we halkara ynsanperwer hukugy babatynda halkara borçnamalarynyň ýerine ýetirilmegini üpjün etmek üçin pudagara komissiýasy ýylda iki gezek ýygnanyp, halkara adam hukuklary guramalarynyň çäkli mukdarda teklipleriniň ýerine ýetirilmegini utgaşdyrmak üçin ýygnandy. Adam hukuklaryny we azatlyklaryny goramak boýunça Mejlis komiteti adam hukuklary kanunlarynyň ýerine ýetirilişine gözegçilik edýär we Birleşen Milletler Guramasynyň Ösüş Maksatnamasy bilen Milli Adam Hukuklary Hereket meýilnamasyny düzmekde hyzmatdaşlyk edýär.
Sentýabr aýynda kabul edilen ýurduň täze konstitusiýasy adam hukuklary boýunça komissar wezipesini döretdi. Noýabr aýynda kabul edilen Ombudsmen kanunynda adam hukuklary boýunça ygtyýarly wekiliň prezident tarapyndan bellenýändigi we parlament tarapyndan tassyklanýandygy aýdylýar. Ombudsmen bu kanuna laýyklykda raýatlaryň adam hukuklarynyň bozulmagy baradaky şikaýatlaryny kabul etmäge we garamaga, hukuk bozulmalary baradaky maglumatlary tassyklamaga ýa-da ret etmäge, şikaýatçylara öz hukuklaryny we azatlyklaryny goramagyň kanuny usullaryny düşündirmäge ygtyýarlydyr. Ombudsmen her ýyl alyp barýan işleri we ýurtdaky adam hukuklary pudagyndaky ýagdaýy barada hasabat prezidentiň garamagyna iberýär we parlamentiň öňünde gürleşýär. Ombudsmeniň ýyllyk hasabaty Türkmenistanyň metbugatynda çap edilýär. Ombudsmeniň kanuny eldegrilmesizligi bar we resmi borçlaryny ýerine ýetirmek bilen baglanyşykly jenaýat ýa-da administratiw jogapkärçilige çekilip bilinmez, tussag edilip ýa-da tussaglykda saklanyp bilinmez. Ýylyň ahyryna çenli adam hukuklary boýunça ygtyýarly wekiliň dalaşgärligini Prezident Berdimuhammedow teklip etmedi.
6-njy bölüm. Diskriminasiýa, jemgyýetdäki zorluk, adam söwdasy
Aýallar
Zorlamak we maşgaladaky zorluk. Kanun zorlamagy üç ýyldan on ýyla çenli azatlykdan mahrum etmek jezasy bilen jezalandyrýar. 14 ýaşa ýetmedik adamy zorlamak 10-25 ýyl azatlykdan mahrum edilip bilner. Zorlamany habar bermek ýa-da boýun almak baradaky medeni düşünjeler meseläniň gerimini kesgitlemegi kynlaşdyrdy. Kanun maşgaladaky zorlugy, şol bir är-aýalyň arasynda zalymlygy gadagan edýär we jenaýat kodeksinde bilkastlaýyn beden zyýany üçin düzgünleri öz içine alýar. Jeza, ýetirilen zyýana bagly bolup, kanun iş ýüzünde yzygiderli ýerine ýetirilmese-de, jerimelerden 15 ýyl azatlykdan mahrum edilip bilner.
Aýallara garşy maşgaladaky zorluklar barada izolýasiýa habarlary adaty zatdy; Maşgala zorlugynyň pidalarynyň köpüsi öz hukuklaryndan bihabardyklary ýa-da ärleriniň ýa-da garyndaşlarynyň mundan beýläk zorlugyndan gorkýandyklary üçin dymdylar. “Keyik Okara” jemgyýetçilik guramasy, ÝHHG-nyň goldawy bilen maşgala zorlugynyň pidalary üçin gaçybatalga açdy. “Keyik Okara” maşgaladaky zorlugyň gyzgyn telefon liniýasyny işlemegini dowam etdirdi we maşgala zorlugynyň pidalaryna mugt maslahat we psihologiki kömek berdi. Jemgyýetçilik guramalary maşgaladaky zorluklar barada habardarlygy ýokarlandyrmak üçin seminarlar hem geçirdi. Aşgabatdaky bir resmi aýallar topary we beýleki sebitlerdäki birnäçe resmi däl topar maşgala zorlugynyň pidalaryna kömek berdiler.
Jynsy zorluk. Jynsy ýanamany ýörite gadagan edýän kanunlar ýok we iş ýerinde jynsy zorlugyň bardygyny görkezýän habarlar bar.
Önümçilik hukuklary. Raýatlar erkin we öz islegine görä doglan çagalaryň sanyny, göwreliliginiň wagtyny we çaga dogurmagyň aralyklaryny kesgitlemäge, şeýle hem olaryň köpeliş saglygyna gözegçilik etmäge we bu hukuklary diskriminasiýa, zorluk we zorluksyz ulanmak ukybyna degişli maglumatlary almaga hukugy bar.
Birleşen Milletler Guramasynyň Ilat Gaznasynyň (UNFPA) hasabatyna görä, şeýle önümleri ulanmak isleýän, emma elýeterli bolmadyk aýallaryň arasynda häzirki zaman maşgala meýilnamalaşdyrylyşyna görä 15 göterim zerurlyk bar.
Diskriminasiýa. Kanun boýunça aýallar erkekler bilen deň hak, şol sanda deň aýlyk, karz almak, bir işe başlamak we eýeçilik etmek we hökümet wezipelerini almak mümkinçiligini öz içine alýar. Şeýle-de bolsa, medeni garaýyşlar sebäpli aýallar kemsidilmegini dowam etdirdiler we käbir kanunlar yzygiderli ulanylmady. Gytak subutnamalar, käbir iş berijileriň göwrelilik ýa-da çaga seretmek sebäpli işçilerini ýitirmezlik üçin erkekleri makul bilýändigini görkezýär. Döwlet ykdysady guramalaryny dolandyrmakda aýal-gyzlar kän bir wekilçilik etmediler we iň köp garyşyk saglyk, bilim we hyzmatlar ugurlarynda hasaba alyndy. Hökümet aýallaryň käbir howply ýa-da ekologiýa taýdan howply işlere gatnaşmagyny çäklendirdi. Hökümet aýal-gyzlara garşy diskriminasiýany kabul etmedi, ýüzlenmedi ýa-da habar bermedi. Nika, aýrylyşmak we çaga seretmek ýaly meselelerde diskriminasiýa barada habar ýokdy.
Çagalar
Dogulmagy hasaba almak. Kanun boýunça, çaga ene-atasynyň biriniň raýatlygy esasynda raýatlyk alýar. Ýurduň hemişelik ýaşaýjysy derejesine eýe bolan raýatlygy bolmadyk adamlardan doglan çaga hem raýat hasaplanýar.
Birleşen Milletler Guramasynyň Çagalar Gaznasynyň (UNISEF) hasabatyna görä, Dünýädäki çagalaryň ýagdaýy, 2010-njy ýyldan 2015-nji ýyla çenli çaga dogluşynyň 96 göterimi hasaba alyndy.
Bilim. Bilim, çaganyň mekdebe başlan ýaşyna baglylykda 10-njy ýa-da 11-nji synpa çenli mugt, hökmany we ähliumumydyr. Käbir oba ýerlerinde gyzlaryň 9 ýaşynda ene-atalar tarapyndan öýde işlemek üçin mekdepden çykarylandygy habar berildi.
Çagalara zulum etmek. 2015-nji ýylda BMG-nyň Çaga hukuklary baradaky komiteti hökümetden 2020-nji ýyla çenli çagalaryň hukuklary barada maglumatlary ýygnamagyň tertibini gowulandyrmagy, çagalaryň hukuklaryny goraýan jemgyýetçilik guramalaryna girizilen çäklendirmeleri aýyrmagy, çagalaryň internete we halkara maglumat çeşmelerine girmegini kepillendirdi, ähli tarapdan hukuklardan we azatlyklardan mahrum bolan çagalaryň şikaýat edip biljek, çaganyň ogullyga alynmagyny hasaba almak üçin merkezleşdirilen ulgamyň döredilmegine garamak we Hukuklar konwensiýasyna goşmaça teswirnamany tassyklamak üçin mehanizm döretmek. Ýurt çagalaryň hukuklaryny goramak boýunça milli hereket meýilnamasyny kabul etmedi. Hökümet BMG komitetiniň kemsitmeler sebäpli çagalary ejiz ýagdaýlarda goramagyň mehanizmleri, jezalandyrylmagyny gadagan edýän çäreleriň durmuşa geçirilmegi, çagalaryň agyz suwy we ýeterlik arassaçylyk üpjünçiligi we çagalaryň biliminiň hilini ýokarlandyrmak üçin nämeler edilendigi barada täzelenen maglumatlary almak baradaky haýyşlaryna düýpli jogap bermedi.
Irki nikalar we mejbury nika. Nikanyň kanuny iň pes ýaşy 18 ýaş.n UNISEF-iň 2014-nji ýyldaky dünýädäki çagalar hasabatynda görkezilen maglumatlara görä, nikalaryň 7 göterimi kämillik ýaşyna ýetmediklere degişlidir.
Çagalaryň jyns taýdan ekspluatasiýasy. Ýurtda resmi razylyk 16 ýaş. Kanun paýlamak maksady bilen pornografiki materiallaryň ýa-da zatlaryň öndürilmegini, şeýle hem çap, film we wideo görnüşindäki mahabaty ýa-da pornografiki häsiýetli suratlary ýa-da çagalary öz içine alýan beýleki zatlary ulanmagy we şeýle materiallaryň satylmagyny gadagan edýär. Interpol hasabatynda Jenaýat kodeksiniň "... kämillik ýaşyna ýetmedikleriň jelepçilige çekilmegi üçin jenaýat jogapkärçiligini kesgitleýändigi" bellenildi.
