ABŞ-nyň aňtaw gullugynyň işgärleri Stratfordyň Türkmenistanyň adaty durnuklylygyndan asuda çykmagy barada gepleşikler geçirjekdigini dile getirdiler.
Türkmenistan 12-nji fewralda prezident saýlawlaryny geçirýär, konstitusiýa üýtgetmeler girizileninden bäri ilkinji bolup, prezidentiň möhletleri bäş ýyldan ýedi ýyla çenli ýokarlandyryldy we ýurduň prezidentini saýlamak üçin 70 ýaşdan ýokary ýaş möhleti aýryldy. Ýurduň prezidenti Gurbanguly Berdimuhammedow üçin bu eýýäm üçünji saýlaw. Amerikanyň “Stratfor” aňtaw we analitik Hususy kompaniýasyň hünärmenleri Berdimuhammedowyň prezidentiň oturgyjynda aladasyz oturmak mümkinçiligine baha berdiler.
Merkezi Aziýa ýurtlarynda saýlawlar hiç haçan bäsdeşlik edip bilmedi we prezident Gurbanguly Berdimuhammedowa prezidentlik bäsleşiginde ýeňiş gazanmak eýýäm kepillendirilýär. Bu pikiri “Stostfor”-yň bilermenleri mälim etdiler, hasabat “Apostrofa”-nyň hyzmatynda elýeterli.
Hasabatda prezidentiň 2007-nji ýylda (resmi taýdan, iň bolmanda) 89% we 2012-nji ýylda 97% ses alandygy aýdylýar. Türkmenistan syýasy yzygiderlilige öwrenişenok we bilermenler bir zat üýtgär diýip pikir etmäge esas ýok diýýärler.
5,2 million ilaty bolan Türkmenistan Merkezi Aziýanyň iň içerki ýurtlaryndan biri bolmagynda galýar. Bu ýerde kiçi oppozisiýa toparlary bar, emma olar hökümete iş ýüzünde goldaw berýär. Şeýle-de bolsa, hünärmenleriň pikiriçe, bu deliller Türkmenistanyň durnuklylygyny üpjün etmekde esasy zat däl.
“Stratfor” taryhy taýdan türkmen ykdysadyýetiniň esasan tebigy gaz bilen üpjün edilýändigini aýtdy. Türkmenistan takmynan 32 trillion kub metr tebigy gaza eýe bolup, ätiýaçlyklar boýunça dünýäde altynjy orunda durýar. Ownuk içerki isleg, öndürilýän zatlaryň köpüsini eksport etmäge mümkinçilik berýär. 2010-njy ýyla çenli Russiýa Türkmenistanyň iň uly bazary bolup, Russiýa Federasiýasynyň Ýewropa ýurtlaryna satan tebigy gaz eksportynyň 90% -ini tutýardy. Eýran galan 10% -ini import etdi. Soňra Russiýa satyn alnan gazyň mukdaryny azaldyp başlady we Türkmenistan gyssagly ýagdaýda täze uly sarp ediji gözlemäge mejbur boldy. Hytaý şeýle eksportçy boldy. 2015-nji ýyla çenli Türkmenistan Hytaýa gaz üpjünçiligi bilen Russiýa bazaryndaky ýitgileriň öwezini doldy.
Türkmen gazyny ýeke-täk sarp ediji bolmak bilen Hytaý diňe 2016-njy ýylda müň kub metr üçin gazyň bahasynyň 160 dollardan 100 dollara çenli arzanlamagyny gazandy. Mejbury eglişikler netijesinde Türkmenistan eksport mukdaryny artdyrdy we girdejisiniň 30% -ini ýitirdi. Bu ugurdaky ýitgileriň öwezini dolup bolmaýar, sebäbi Eýrana eksportyň köpelmegi bilen häzirki wagtda 1,8 milliard dollar karzlary sebäpli bu ýurda gaz üpjünçiliginiň doly bes edilmegi meselesi ýüze çykýar.
Bilermenler hökümetiň täze awtoulag ýollarynyň gurluşygy arkaly eksport bazarlaryny diwersifikasiýa etmek synanyşyklarynyň entek netije bermändigini bellediler. Mysal üçin, 2015-nji ýylyň ahyrynda açylmaly Türkmenistan-Owganystan-Päkistan-Hindistan gaz geçirijisiniň üstünde işlemek indi togtadyldy we taslamanyň ulanylyşy 2020-nji ýyla yza süýşürildi.
Ýene bir bolup biläýjek taslama, Türkmen gazyny Hazar deňziniň üsti bilen Azerbaýjana, belki-de Ýewropa daşaýan Trans-Hazar turbageçirijisidir. Emma Hazaryň kenarýaka döwletleri - Russiýa we Eýran bu taslamany petikleýär, şonuň üçin hünärmenleriň pikiriçe, gaz geçirijisiniň geljegi hem belli däl.
Türkmenistanda entek eksportdan gelýän girdejini artdyrmak ýa-da tebigy gaz üçin täze bazarlara çykmak mümkinçiligi ýok. Hasabat, bu aladalandyryjy alamat, sebäbi energiýa eksporty hökümetiň girdejisiniň 80% -ini we jemi içerki önümiň 35% -ini emele getirýär. Dünýädäki energiýa bahalarynyň aşaklamagy ýurduň ykdysadyýetine derrew täsir etdi: milli walýutanyň hümmeti, türkmen manaty 2015-nji ýylda 20% boldy. Ýurt boýunça işsizlik we esasy haryt ýetmezçiligi ýokarlanýar.
Mundan başga-da, Türkmenistan daşarky howplara sezewar bolýar, esasanam Owganystan bilen serhet ýakasynda. Owganystanyň demirgazygynda “Yslam döwleti” we beýleki toparlar bilen baglanyşykly söweşijiler barha köpelýär.
Bilermenler ýüze çykan töwekgelçilikleriň Berdimuhammedowy öz güýjüni berkitmäge mejbur edendigini jemleýärler. Geçen ýyl Türkmenistanyň konstitusiýasyna girizilen üýtgetmeler prezidentiň möhletini bäş ýyldan ýedi ýyla çenli ýokarlandyrdy we ýurduň prezidenti saýlanmagy üçin 70 ýaş möhletini aýyrdy. Elbetde, türkmen lideriniň ýakyn ýyllarda hakyky syýasy kynçylyk bilen ýüzbe-ýüz bolmagy ähtimal däl, ýöne bähbitli nukdaýnazardan durnuksyzlyk howpy bar.
Ýaroslawa Kriwtsun
