Döwlet we hökümet baştutany: Gurbanguly Berdimuhammedow (dekabr aýynda Saparmyrat Nyýazowyň ornuny tutdy) Ölüm jezasy: düýbünden ýatyryldy.
Halkara Jenaýat Kazyýetiniň Rim kanuny: tassyklanmady.
Aýry-aýry ýagdaýlarda käbir oňyn ösüşlere garamazdan, adam hukuklarynyň bozulmagy giňden ýaýrady. Adam hukuklaryny goraýjylary yzarlamalary güýçlendi. Häkimiýetler şübheli ýagdaýlarda tussaglykda ölen adam hukuklaryny goraýjynyň ölümi bilen baglanyşykly ýagdaýlar barada gyssagly, düýpli we bitarap derňew geçirip bilmedi. Başgaça pikirleri basyp ýatyrmaga gönükdirilen çäreler gorkuzmak, hereket azatlygyny çäklendirmek, esassyz tussag etmek, gynamak we beýleki ýowuz daraşmak we garyndaşlara azar bermek ýaly zatlary öz içine alýardy. 2002-nji ýylda Prezident Nyýazowyň janyna kast etmek synanyşygy üçin tussag edilen onlarça adam bilen aragatnaşyk saklamady.
Gysga syýasy maglumatlar.
Prezident Saparmyrad Nyýazow 21-nji dekabrda ýüreginiň durmasy esasynda aradan çykdy. Şol gün Döwlet howpsuzlyk geňeşi we ministrler kabineti premýer-ministriň orunbasary Gurbanguly Berdimuhammedowy ýerine ýetiriji prezident wezipesine belledi. Nyýazowyň konstitusiýa laýyklykda mirasdüşeri - Mejlisiň (mejlisiň) başlygy wezipesinden aýryldy. Maglumata görä, oňa jenaýat işi gozgaldy. 26-njy dekabrda Halk Geňeşi 2007-nji ýylyň fewral aýynda geçiriljek prezident saýlawlaryna gatnaşmak üçin ýerine ýetiriji prezidenti goşmak bilen alty dalaşgäriň hödürlenmegini tassyklady. Olaryň hemmesi ýurtda hasaba alnan ýeke-täk partiýa bolan Türkmenistan Demokratik partiýasynyň agzalarydy. Wagtlaýyn hökümet sürgün edilen oppozisiýaçylaryň oppozisiýa liderlerinden prezidentlige dalaşgär hödürlemegine rugsat berilmegini talap edýän çagyryşlaryna ähmiýet bermedi.
Halkara gözegçilik.
BMG-nyň Baş sekretary oktýabr aýynda Baş Assambleýada eden çykyşynda "hökümetiň görkezmelerine garamazdan adam hukuklarynyň gödek we yzygiderli bozulmagy [Türkmenistanda] dowam edýär" diýen netijä geldi. Adam hukuklaryny goraýjylaryň we azlyklaryň ýagdaýyny, söz we din azatlygynyň çäklendirilmegi, gynamalaryň ulanylmagy, garaşsyz kazyýetiň ýoklugy we saglygy goraýyş we bilim almakdaky kynçylyklar barada durup geçdi. Ol Türkmenistany BMG Adam Hukuklary Geňeşiniň ýörite mehanizmlerini ýurda çagyrmaga çagyrdy. Baş Assambleýanyň we BMG-nyň Adam hukuklary boýunça komissiýasynyň köp sanly kararyna garamazdan, Türkmenistan şu wagta çenli olary kabul etmekden ýüz öwürdi. Iýun aýynda BMG-nyň Çaga hukuklary baradaky komiteti raýat jemgyýetiniň Türkmenistana Çaga hukuklary konwensiýasyndaky ähli borçlary ýerine ýetirmegine kömek etmekde möhüm rol oýnandygyny, şeýle hem garaşsyz raýat jemgyýeti guramalaryna girizilen çäklendirmeleri ýatyrmagy maslahat berdi. Komitet häkimiýetlere gynamalar we ýowuz daraşmalar baradaky aýyplamalary derňemäge, esasanam kämillik ýaşyna ýetmedik kazyýet işlerinde jogapkärleri jogapkärçilige çekmäge we çagalaryň din azatlygyndan doly peýdalanmagyny we dürli içerki milli çeşmelerden we halkara çeşmelerden maglumatlary peýdalanmagyny üpjün etmek üçin ähli çäreleri görmäge çagyrdy.
Aýallara garşy zorluk.
Maý aýynda BMG-nyň aýal-gyzlara garşy diskriminasiýanyň ähli görnüşlerini ýok etmek baradaky komiteti Türkmenistanyň aýal-gyzlara garşy zorlugy bes etmegiň, bu mesele boýunça ýörite kanunlary kabul etmeginiň we maşgaladaky zorlugy we aýal söwdasyna garşy göreş çäreleri girizmegi öz içine alýan aladalara ünsi çekdi. Komitet beýleki meseleler bilen birlikde Türkmenistany maşgaladaky zorlugy jenaýat işi diýip ykrar etmäge, günäkärleri jogapkärçilige çekmäge, pidalara ýetirilen zyýanyň öwezini dolmagy kepillendirmäge we gaçybatalga döretmek üçin ähli çäreleri görmäge çagyrdy. Şeýle hem, hökümete adam hukuklary guramalary we aýal-gyzlar hukuklary guramalary üçin amatly iş şertlerini hödürlemegi maslahat berdi.
Türmede ölüm.
Iýun aýynda adam hukuklary guramasy Türkmen Helsinki gaznasynyň wekilleri Annagurban Amanglyjow, Sapardurdy Hajyýew, Ýelena Öwezowa we Ogulsapar Myradowa (ABŞ tarapyndan maliýeleşdirilýän "Azatlyk" radiosynyň žurnalisti) we üç uly çagasy tussag edildi. 1-nji iýulda olaryň dördüsi boşadyldy. Amanglyjow, Hajyýew we Myradowa "ýarag we ok-däri bikanun edinmek, saklamak we satmak" bilen günäkärlenip, adalatsyz kazyýetden soň awgust aýynda alty ýyldan ýedi ýyla çenli azatlykdan mahrum edildi. Görnüşe görä, aýyplamalar toslanyp tapyldy. Aýyplanýanlara tussaglykda erbet garalýandygy habar berildi. Amanglyjowa bilen Myradowa "boýun almaga" mejbur etmek üçin psihotrop dermanlar berildi. Sentýabr aýynda Ogulsapar Myradowa şübheli ýagdaýda tussaglykda aradan çykdy. Häkimiýetler onuň ölümi barada gyssagly, düýpli we bitarap derňew geçirip bilmediler.
Başgaça pikirlenmek.
Raýat jemgyýetiniň aktiwistlerine, syýasy dissidentlere, dini azlyklaryň agzalaryna we olaryň garyndaşlaryna azar berilýär, esassyz tussag edilýär we gynalýar. Milli howpsuzlyk ministrligi, BBC-den žurnalistler we Türkmenistana baryp gören we soňra hökümetiň syýasatlaryny tankytlaýan fransuz teleýaýlymy Galaxie Presse bilen duşuşanlaryň hemmesini diýen ýaly sorag etmek üçin çagyrdy. Sorag berlenlere bu ýerden gitmezlik barada ýazmaça dil hatyna gol çekdirdiler we käbirleri öý tussaglygynda saklandy. Ýanwar-oktýabr aýlarynda 70 ýaşly Kakabaý Tejenow lukmançylyk edaralarynda, esasanam Garaşsyzlyk etrabynyň (Lebap welaýatynyň gündogar böleginde) psihiatrik keselhanada öz islegine garşy tussag edildi. Halkara jemgyýetçiliginiň basyşy sebäpli boşadyldy. Habar berlişine görä, Tejenow geljekde hiç haçan syýasy beýanat bermezlige söz bermäge mejbur bolupdyr. AI, Tejenowyň hökümetiň syýasaty bilen ylalaşmaýandygy üçin şeýle jezalandyrylandygyna ynanýar we ony wyždan ýesiri diýip yglan edýär. Fewral aýynda Ýewropadaky Howpsuzlyk we Hyzmatdaşlyk Guramasyna türkmen delegasiýasy ähli agza döwletlere Tejenowyň hiç bir lukmançylyk edarasynda saklanmandygyny ýa-da tussag edilmändigini habar berdi.
17-nji dekabrda ýerli hukuk goraýjy edaralar daşky gurşaw aktiwisti Andreý Zatokany ýaşaýan ýeri Daşoguz howa menzilinde tussag etdi. Ol Aşgabat şäherine, ertesi gün bolsa Halkara Sosial-Ekologiýa Bileleşiginiň agzalary bilen duşuşmak we Russiýadaky maşgalasy bilen dynç almak üçin Moskwa uçjakdy. Habarlara görä, oňa jemgyýetçilik tertibini bozmakda aýyplama bildirilipdir. Şeýle-de bolsa, käbir aýyplamalara görä, daşky gurşawy goramak boýunça parahatçylykly işler bilen baglanyşykly tussag edilipdi. Häkimiýetler hereket azatlygyny çäklendirmegi dowam etdirdiler we dissidentlere we olaryň garyndaşlaryna basyş etdiler. Maglumata görä, müňlerçe adamyň daşary ýurda syýahat etmegi gadagan edilen gara sanawyna girizdiler. Bu sanawda häkimiýetleri tankytlaýanlar we olaryň garyndaşlary bar; 2002-nji ýylda prezidentiň janyna kast etmek synanyşygy bilen baglanyşykly tussag edilen adamlaryň garyndaşlary, şeýle hem soňky birnäçe ýylda tussag edilen resmileriň garyndaşlary we dostlary.
2-nji maýda milli howpsuzlyk işgärleri sürgün edilen “Watan” (Watan) oppozisiýa hereketiniň lideri Hudaýberdi Orazowyň giýewisi Öwez Annaýewi uçardan düşürdi. Maglumata görä, Annaýew halkara guramalaryna ýa-da ilçihanalaryna şikaýat etse, türme bilen haýbat atypdyrlar. Annaýew aşgazan ýarasyny bejermek üçin Russiýa uçmagy meýilleşdirýärdi. Oňa we aýalyna ozal daşary ýurda syýahat etmek gadagan edilipdi we Orazow bilen maşgala gatnaşyklary sebäpli uçardan düşürülipdi. Häkimiýetler olary prezidentiň janyna kast etmek synanyşygynda möhüm rol oýnamakda aýyplady. Mälim bolşy ýaly, dini azatlyklaryň basylmagy sebäpli dini azlyklaryň azyndan bir agzasy watanyna sürgün edildi. Dini azlyklardan bolan ýüzlerçe daşary ýurtlunyň 1990-njy ýyllaryň ortalaryndan bäri Türkmenistandan deportasiýa edilendigi habar berildi. Mart aýynda Russiýanyň raýaty bolan, ýöne köp ýyl bäri Türkmenistanda ýaşaýan Baptist Aleksandr Frolow Gazagystanyň üsti bilen Russiýa saparyndan gaýdyp gelýärdi. Türkmen serhetçileri ähli dini golýazmalary ellerinden aldylar. Şondan kän wagt geçmänkä, Migrasiýa gullugynyň üç işgäri Frolowyň öýüne gelip, ýaşamak üçin ygtyýarnamasyny elinden aldy. Maglumata görä, olar hristian golýazmasyny import etmekde, Migrasiýa gullugyna habar bermezden Türkmenistany terk etmekde we öýde dini däp-dessurlary bermekde aýyplanypdyr. Mälim bolşy ýaly, Frolowa hiç hili resmi aýyplama bildirilmedi. Iýun aýynda aýaly, Türkmenistanyň raýaty, üç ýaşly ogly we bäş aýlyk gyzyndan aýrylyp, Russiýa sürgün edildi.
Daşarky dünýä bilen aragatnaşyksyz türme.
2002-nji ýylda adam öldürmek synanyşygy bilen baglanyşykly adalatsyz kazyýet işinden soň tussag edilen onlarça adam tussaglykdan mahrum edildi. Olara maşgalalary, aklawçylar we garaşsyz guramalaryň wekilleri, şol sanda Halkara Gyzyl Haç komiteti bilen duşuşmak gadagan edilýär. Köp adamyň tussag edilenden soň gynamalara sezewar edilendigi we käbirleriniň gynamalara, erbet garalmagyna we tussag edilmegiň agyr şertleri sebäpli ölendigi aýdylýar. Häkimiýetler bu aýyplamalar barada düýpli we bitarap derňew geçirip bilmediler we AI we beýleki adam hukuklary guramalarynyň haýyşlaryna üns bermediler. Oktýabr aýynda prezident Nyýazow prezidentiň janyna kast etmek synanyşygy bilen baglanyşykly azatlykdan mahrum edilen 8 tussagyň amnistiýa bilen boşadyljakdygyny mälim etdi. Onuň sözlerine görä, bu 8 adam “aýratyn işjeň gatnaşmandyrlar we ýarag ulanmandyrlar” we toba edipdirler. Döwlet agdarylyşygy synanyşygynda günäkärlenendigi mälim bolan tussaglaryň arasynda hiç birisi amnistiýa hukugy bolan adamlaryň neşir edilen sanawyna goşulmady.
Amnesty International, bap: TÜRKMENISTAN
