Olary diri görkeziň!
Türkmenistanyň türmeler ulgamynda zor bilen ýitirim bolmak, ýurduň iň möhüm adam hukuklary meselesidir ...
Zor bilen ýitirim bolanlaryň halkara güni mynasybetli, “Olary diri görkeziň!” Halkara Kampanýasy Türkmenistandaky türmelerdäki ýitirim bolanlaryň hemmesine we ölenleriň garyndaşlary bilen raýdaşlygyny bildirýär. Biz türkmen häkimiýetlerini adam hukuklarynyň gödek bozulmagyny haýal etmän duruzmaga we halkara jemgyýetçiligini bu utandyryjy tejribäni bes etmek üçin Türkmenistana edilýän basyşy artdyrmaga çagyrýarys.
Türkmenistanyň türme ulgamynda zor bilen ýitirim bolmak ýurtda adam hukuklary meselesidir. "Olary diri görkeziň!" Halkara kampaniýasy Türkmen türmelerinde 120-den gowrak adamyň ýitirim bolmagyny resmileşdirdi, olaryň käbiri 16 ýyldan gowrak wagt dowam etdi. Ýitirim bolanlaryň sany birnäçe esse köp diýlip çaklanylýar. Ýitirim bolmagyň pidalary aklawçylara we halkara guramalarynyň wekillerine ýüz tutmazdan daşarky dünýäden üzňe saklanýar. Maşgalalary türmedäki ýakynlary bilen aragatnaşyk saklamaýarlar we diňe nirededigi barada däl, eýsem diridigi barada resmi maglumat almaýarlar. Mundan başga-da, garyndaşlaryň özleri köplenç yzarlanmalara we ýurtdan çykmak üçin bikanun gadaganlyklara sezewar bolýarlar, eklenjinden mahrum edilýär we häkimiýetler ýitirim bolan adamlar barada maglumatlary gizlemek üçin yzygiderli basyş edýärler.
Zor bilen ýitirim bolmagyň pidalary, hökümet işgärleri, raýat jemgyýeti aktiwistleri, dini şahsyýetler we garaşsyz žurnalistler ýaly awtoritar rejime howp hökmünde kabul edilýär. Bikanun tussag edilenden, galplaşdyrylan syýasy aýyplamalardan we gyssagly we adalatsyz kazyýetden soň adamlar gynamalar howpy abanýan ýurduň türme ulgamynda yz galdyrman ýitýärler. Ýitirim bolanlaryň köpüsi 2000-nji ýyllaryň başynda arassalaýyş we repressiýalar tolkunynda tussag edilipdi, ýöne 2016 we 2017-nji ýyllarda geçirilen onlarça tussaglyk bu utandyryjy tejribäniň ýurduň häzirki ýolbaşçylary tarapyndan giňden ulanylýandygyny we öňki prezidentiň günäkärlenip bilinjek zady hasaplanmaly däldigini görkezýär.
Adamlar türmelerde birnäçe ýyllap aragatnaşyksyz ölýärler. Kampaniýa tussaglykda ýitirim bolanlaryň 30-a golaý ölümini resmileşdirdi. Hakyky ölenleriň sany has köp bolmagy ähtimal. Diňe şu ýyl, 15 ýyldan gowrak izolýasiýa geçirilenden soň, 2018-nji ýylyň fewral aýynda türmede ölen Begmyrat Otuzowyň we daşarky dünýä bilen aragatnaşyk saklamazdan 16 ýyl türmede oturandan soň 2018-nji ýylyň mart aýynda aradan çykan Allamyrat Allagulyýewiň ölümini bildik. Şeýle hadysalaryň yzygiderli häsiýeti, döwletiň her bir ölüm barada düýpli, çalt we bitarap derňew geçirmezligi bilen birlikde, halkara adam hukuklary ülňülerine laýyklykda kazyýetden çykarylýar. Golaýda, 2018-nji ýylyň aprelinde BMG Adam Hukuklary Komiteti Türkmenistan hökümetini 2006-njy ýylda adam hukuklary aktiwisti we žurnalist Ogulsapar Myradowanyň gynamalara we ölümine jogapkär hasaplady. Tutulan pursatyndan başlap, Owadan Depe gizlin türmesinde pajygaly ýagdaýda ölýänçä, daşarky dünýä bilen aragatnaşyk saklamady. Komitet Türkmenistanyň Myradowanyň ölen ýagdaýlary barada bitarap derňew geçirmäge we maşgalasyna öwezini dolmak we adynyň dikeldilmegi ýaly çäreleri görmäge borçlydygyny mälim etdi. Ýitirim bolanlaryň ölmegi bilen baglanyşykly has elhenç wakalar bar we bu hadysalaryň hemmesi adalat üçin çagyrýar we biderek wagtyň ýokdugyny aýdyň ýatladýar.
Türkmen häkimiýetleri ençeme ýyl bäri zor bilen ýitirim bolmak üçin hakyky ädim ätmekden saklanýarlar. Muňa derek, bu mesele boýunça hökümetara guramalar bilen netijesiz “gepleşigi” gurnama etdiler. Muňa jogap edip, türkmen hökümetine halkara basyşy artdy. BMG-nyň Adam hukuklary komiteti we Gynamalara garşy komitet degişlilikde 2016-njy ýylyň noýabr aýynda we 2017-nji ýylyň mart aýynda zorluk bilen ýitirim bolmagyň Türkmenistan tarapyndan Gynamalara garşy konwensiýasy we Raýat we syýasy hukuklar baradaky halkara bileleşigi (ICCPR) çynlakaý we yzygiderli bozulandygyny aýtdy. 2015 we 2016-njy ýyllarda Ýewropa Parlamenti adam hukuklarynyň bozulmagy, şol sanda mejbury ýitirim bolmagy sebäpli ÝB-Türkmenistan Hyzmatdaşlyk we Işewürlik Ylalaşygynyň tassyklanmagyny iki gezek togtatdy. Ýewropa Bileleşigi her ýyl ÝB-Türkmenistan adam hukuklary gepleşikleriniň çäginde meseläniň çözgüdini tapmaga çalyşýar. 2017-2018-nji ýyllarda BMG-nyň mejbury ýa-da meýletin ýitirim bolmak boýunça iş topary (WGII) şeýle wakalaryň birnäçesini Türkmenistan hökümetine habar berdi. 2018-nji ýylyň mart aýynda, ÝHHG-nyň Türkmenistandaky ýagdaýlar barada Moskwa mehanizm hasabatynyň çap edilmeginiň 15 ýyllygy mynasybetli ÝHHG-a gatnaşýan 14 döwletiň ilçileri türkmen häkimiýetlerine ýakyn wagtda zorlukly ýitirimlere garşy göreşde hakyky ösüşiň gazanylmagyny talap edip hat iberdi. 2018-nji ýylyň maý aýynda Türkmenistanda geçirilen UPR döwründe BMG-a agza 20 döwletiň wekiliýetleri ýitirim bolmak meselesine çynlakaý alada bildirdiler.
Soňky aýlarda halkara basyşynyň ýokarlanmagy, kiçijik bolsa-da, ahyrsoňy käbir netijeleri berdi. Habar berlişine görä, türkmen häkimiýetleri Owadan Depe türmesinde ýakyn wagtda tussaglykda saklanan on töweregi adama gysga maşgala saparlaryny gurnapdyrlar, doly däl bolsa-da, ÝB we BMG-nyň mejbury ýitirim bolmak boýunça iş toparyna birnäçe ýagdaý barada maglumat beripdirler we BMG-nyň mejbury ýa-da meýletin ýitirim bolmak baradaky komitetiniň Türkmenistana baryp görmeginiň mümkinçiligini ara alyp maslahatlaşmagy wada beripdirler.
Bu ädimler näçe kiçi bolsa-da, dowamly halkara basyşynyň netijeliligini görkezýär. Emma bu aýylganç jenaýaty duruzmak we ýitirim bolanlaryň pidalaryny we maşgalalaryny mundan beýläk ejir çekmek üçin edilmeli işler kän. Türkmenistan hökümeti halkara jemgyýetçiliginiň talaplaryndan habarly. Olar düşnükli, anyk we ýetip bolýan talap. Zor bilen ýitirim bolmak meselesiniň çözgüdi, ýapyk gapylaryň aňyrsynda halkara guramalary bilen çäkli maglumat alyşmak bilen çäklenmeýär. Meseläniň çözgüdi tussaglaryň garyndaşlary, aklawçylary we garaşsyz synçylary üçin derrew elýeterliligini üpjün etmekden ybarat. Çözüw, zor bilen ýitirim bolanlaryň pidalaryny daşarky dünýä bilen habarlaşdyrmak. Çözüw, hökümi gutaranlar üçin howpsuzlyk bahanasy bilen täze türme şertlerini goşmak däl. Çözüw, saglygy howp astyndakylary derrew boşatmakdyr. Çözüw, olary diri görkezmek.
Halkara jemgyýetçiligi, şol sanda ÝHHG-nyň degişli guramalary we oňa gatnaşýan döwletler, bu pursatdan peýdalanmak üçin Türkmenistanyň hökümetine edilýän basyşy artdyrmaly, adamlary halas etmek üçin ähli mümkinçiliklerden peýdalanyp, ÝHHG-nyň Wena we Moskwa mehanizmlerini göz öňünde tutýar.
