Dünýädäki dini azatlyklara gözegçilik etmek tabşyrylan ABŞ komissiýasy 3-nji maýda Türkmenistanda, Özbegistanda, Belarusda we Russiýada dini azatlygyň çäklendirilmegine ünsi çekip, prezidente, döwlet sekretaryna we ABŞ Kongresine ýyllyk tekliplerini berdi.
Döwlet departamenti dini azatlyk baradaky indiki ýyllyk hasabatyny çap edeninde, ABŞ-nyň Halkara Dini Azatlyk Komissiýasy Merkezi Aziýa döwletlerini Türkmenistan we Özbegistan döwletlerini dini azatlygy bozýanlaryň sanawyna girizmegi teklip etdi diýip, ABŞ-nyň Döwlet Departamentiniň Halkara Maglumat Maksatnamalary Býurosy habar berdi.
Geňeş şeýle hem Belarusy ýörite gözegçilik sanawyna goşýar we Russiýadaky ýagdaýa has-da gözegçilik etmekçi.
Komissiýanyň başlygy Maýkl Kromarti 3-nji maýda Döwlet sekretary Kondoliza Raýsa komissiýanyň teklipleri barada hat ýazdy. Ol, Türkmenistanyň prezidenti Saparmyrat Nyýazowyň "häkimiýete monopoliýasy we türkmen jemgyýetine doly gözegçilik etmegi Türkmenistanda garaşsyz dini işjeňligi mümkin etmeýändigini" diýip aýtdy.
"Nyýazow, şeýle hem, jemgyýetçilik durmuşynyň ähli ugurlaryny öz içine alýan de-fakto döwlet dinine öwrülen şahsyýetiniň gitdigiçe zorlukly kultyny ornaşdyrýar" -diýdi.
Komissiýanyň aýtmagyna görä Özbegistanda, umuman alanyňda, adam hukuklary we dini azatlyk hasam erbetleşýär, esasanam 2005-nji ýylyň maý aýynda Andijanda bolup geçen wakalardan soň, hökümet goşunlary demonstrantlaryň köpüsine ot açdy.
Kromarti Özbegistanda, esasanam “Hizb ut-Tahrir” agzalarynyň we dine degişlidigini öňe sürýän beýleki toparlardan howp abanýandygyna garamazdan, bu howplar ynanýanlara garşy edilýän basyşyň gerimini we wagşylygyny bahana ýa-da esaslandyrmaýar diýip aýtdy. Şeýle hem, komissiýanyň Özbegistan baradaky teklibini "ýarym musulmanlara, günbatarlylara, ýewreýlere we beýlekilere garşy ýigrenji höweslendirýän ekstremist ... Hizb ut-Tahriri aklamak diýip düşündirmeli däl" -diýdi.
Kongres 1998-nji ýyldaky Halkara Dini Azatlyk Kanunyna laýyklykda komissiýa döretdi we dini azatlygy öňe sürmek ABŞ-nyň daşary syýasatynda has möhüm orny eýeledi. Prezident Buş we Kongresiň ýolbaşçylary tarapyndan bellenen komissiýanyň agzalary, şol sanda birnäçe ruhany, dünýädäki pikir, wyždan we din azatlygynyň ýagdaýyna gözegçilik edýärler we ABŞ-nyň hökümetiniň beýleki ýurtlar bilen gatnaşyklarda dini azatlygy goramaga we ösdürmäge nähili kömek edip biljekdigi barada maslahat berýärler.
Geňeş şeýle hem Döwlet Departamentinde Bütindünýä Dini Azatlyk Ofisini döretdi we Döwlet Departamentinden dünýädäki dini azatlygyň ýagdaýy we ABŞ-ny güýçlendirmek üçin her ýyl hasabat bermegini talap edýär.
Döwlet departamentiniň ýyllyk hasabatynda iň belli düzgün bozujylar "aýratyn alada bildirýän ýurtlar" diýilýär. 2005-nji ýylda bu sanawa sekiz ýurt girdi: Birma, Wýetnam, Eýran, Hytaý, Demirgazyk Koreýa, Saud Arabystany, Sudan we Eritreýa.
Dini azatlyk kanuny, Döwlet sekretaryna ýagdaýy gowulandyrmagyň ýollaryny tapmak üçin aýratyn gyzyklanýan ýurtlar bilen göni maslahatlaşmagy maslahat berýär. Sanksiýalar awtomatiki usulda ulanylmaýar, ýöne kanun tarapyndan göz öňünde tutulan gurallaryň biridir.
Geňeş diňe bir Özbegistany we Türkmenistany aýratyn alada goýýan ýurtlaryň sanawyna goşmak bilen çäklenmän, Belarusy ýakyndan gözegçilik edilmeli ýurtlaryň sanawyna goşdy. Ol Belarusyň "köp dini jemagatyň işine býurokratik we kanuny çäklendirmelere" sebäp bolan "2002-nji ýyldaky din baradaky zalym kanun" baradaky arzasyny agzady. Belarus häkimiýetleri bellige alynmadyk dini çärelere gatnaşýan dini ýolbaşçylara we beýlekilere garşy has berk sanksiýalary ulanana meňzeýär we anti-semitizmiň bardygyny boýun almakdan ýa-da anti-semit wandalizm hereketlerini yzarlamakdan ýüz öwürýär.
Russiýa barada komissiýa ýörite gözegçiligi beýan etdi. Kromarti, Döwlet sekretary Raýsa ýazan hatynda: "Dini azatlyk we beýleki adam hukuklary üçin ýaramazlaşýan şertler, rus dolandyryşynyň gitdigiçe awtoritar häsiýetiniň we şowinist elementleriň rus jemgyýetinde barha artýan täsiriniň gönüden-göni netijesi bolup görünýär" -diýip aýtdy.
Şeýle hem, rus prawoslaw kilisesiniň dini azlyklaryň din we ynanç azatlygyna bolan hukugyna täsir edýän "ileri tutulýan statusy" barada aýtdy.
PRIMA-Habarlar
