GDA-nyň progressiw güýçlenmegi ugrunda rus ýolbaşçylarynyň kesgitlän ugry, Russiýanyň ýokary wezipeli adamlarynyň, syýasatçylarynyň we jemgyýetçiliginiň aşakdaky jedelsiz hakykaty gizlemeli däldir. GDA ýurtlarynda döredilen rejimleriň tebigaty we içerki mazmuny, görülýän çäreler Owganystandaky soňky ýigrenji Talyban rejiminden gowy däl ýurtlar bar. "Talyban" muny aç-açan we tutanýerli etdi. Hatda döwlet we ideologiýa baradaky düşünjelerini eksport etmek islediler. Döwletiň feodal-gul gurluşyna düşünmek.
Diktator Nyýazowyň ýolbaşçylygyndaky Türkmenistan hem şeýle edýär. Diňe mahabatsyz, ýurdy ýapmak we ony hemmelerden, ilkinji nobatda GDA-daky goňşularyndan üzňeleşdirmek arkaly.
Köp ýyllaryň dowamynda, başda yzygiderli ýalňyşlyklar, soň bolsa S.Nyýazowyň halkyna, ýurduna we Arkalaşygyň bilkastlaýyn bozulmagy netijesinde häzirki wagtda Türkmenistan, ýurtdaky dartgynlylyk potensialynyň hakykatdanam konflikt potensialyna öwrülen ýagdaýynda.
Munuň subutnamasy diňe bir Nyýazowyň ýörite hyzmatlary tarapyndan 2002-nji ýylyň noýabr aýynda ýüze çykan belli wakalar bolman, eýsem ýaňy-ýakynda Türkmenistanda sistema öwrülen sosial adalat ýörelgeleriniň dürli bozulmalaryna, şahsyýetiň hukuklarynyň we azatlyklarynyň bozulmagy bilen baglanyşykly nägileligini bildirýän adamlaryň öz-özünden garşy çykyşlarydyr. S.Nyýazowyň rejimi tarapyndan alnyp barylýan ykdysady syýasat feodal, korrumpirlenen we aç-açan häsiýete eýe boldy. Ykdysadyýet diýip başga näme atlandyryp bolar (aslynda bu bir gowşaklyk, ullakan Nyýazow latifundiýa) özüni "Türkmenbaşy" diýip atlandyrýan adam we esasanam ýakyn ýaranlary tarapyndan dolandyrylýar. Ilatyň 80% -den gowragy garyplyk çäginden aşakda ýaşaýar. Işsizlik ýokarlanýar we durmuş derejesi katastrofiki pese gaçýar. Işsizlik hem ýokarlanýar. Döwlet gaznasynyň hakyky ýerine ýetirilmezligi netijesinde S.Nyýazow on müňlerçe saglygy goraýyş, hyzmat we jemgyýetçilik hyzmatlarynyň işgärlerini işden boşatdy we ýerine "Türkmenistanyň ýaragly Güýçleri" toparyna iberilen dilsiz ýaş ýigitler bilen hakyky işçi goşuny çalyşdy. Bu ýigitleriň aýlyk almaýandygy düşnüklidir. Şoňa laýyklykda hünärmenleriň işinden boşadylan ýerleri ýabany we abraýly. Nyýazowyň bir wagtlar Trotskiniň "innowasiýa" ideýalaryna hormat goýandygy duýulýar. Hatda ýol polisiýasynda işleýän polisiýa işgärleri hem halas edilmedi. Olary harby gulluga çagyrylanlar bilen çalşyldy.
Türkmen jemgyýeti hemişe esassyz repressiýalara sezewar edilýär. Mümkin, her bäşinji uly erkekler ýurduň türmelerinde bolan bolsa gerek. Gurban baýramy mynasybetli her ýyl geçirilýän "amnistiýalar" hukuk goraýjy edaralaryň işgärleri üçin hakykatdanam altyn "girdeýjä" öwrüldi, amnistiýa düşüp biljek pul üçin hatda neşe hojaýyny, ganhor ýa-da zorlaýjy, uzak ýyllarynyň ýerine bir ýarym ýyldan iki ýyla çenli tussaglykdan çykyp biler. Niýazowyň muny bilmeýändigine kim ynanar?
Häkimiýet rejimi ýurdy daşarky dünýäden üzňeleşdirmek syýasatyny alyp barýar. Zaýalanan döwlet ulgamynyň we döwrebap döwlet edaralarynyň tamamlanan işini göz öňünde tutup, bu Türkmenistan üçin gutulgysyz ykdysady we ynsanperwer çökgünlige göni ýol.
Nyýazow diňe bir içerki syýasatda däl, eýsem daşary syýasatda-da weýran ediji ugur almak isleginde-de patologikdir. Daşary syýasatyň weýrançylygy, esasanam, Nyýazow rejiminiň GDA ýurtlary we ilkinji nobatda Russiýa bilen gatnaşyklarynda häsiýetlidir.
Aslynda, Nyýazow GDA ýurtlary bilen gatnaşyklary çäkli segmentlere öwrüp, ýurdy Eýran, Türkiýe we Arap döwletleri bilen gatnaşyklara gönükdirdi. GDA döwletleriniň we hökümetleriniň ýolbaşçylarynyň sammitlerine ähmiýet bermeýär, şeýlelik bilen bu halkara guramanyň çäginde möhüm kararlaryň kabul edilmegine päsgelçilik döredýär. Nyýazow GDA-nyň çäginde köptaraplaýyn we ikitaraplaýyn şertnamalary ýygy-ýygydan bozýar. Bu, BMG we ÝHHG-nyň çägindäki borçnamalaryna-da degişlidir.
GDA ýurtlarynyň ykdysadyýetinden üzňeleşip, Türkmenistanyň ykdysadyýeti netijesiz, diňe çig mal ugrunda ösýär. Ýurduň ýerasty nebit we gaz gorlarynyň könelmegi baradaky jedeller eýýäm milli ykdysadyýetiň pudaklarynda deňsizlige sebäp boldy. Gazdan we nebitden alnan girdejiden hiç biri diýen ýaly nebit-gaz pudagynyň dikeldilmegine gidenok. Beýleki pudaklaryň hemmesi pese gaçýar. Mysal üçin, şu ýyl Türkmenistanda "rekord galla hasylyna", hakyky gektarlaryň sanyna bölünen hasylynyň gektaryna 100 sentner hasyl berjekdigine kim ynanar! Şol bir wagtyň özünde, etniki sebäplere görä aşa diskriminasiýa sebäpli ýurtdan çykmaga mejbur bolan ökde pagta öndürijileriniň, suwaryjylaryň, seleksionerleriň ýoklugy sebäpli (ýurduň Ylymlar akademiýasynyň ýaýramagynyň netijeleri hem özlerini duýýar) türkmenler pagta ösdürip ýetişdirmekde doly pese gaçýar.
Nyýazowyň, GDA-nyň agza döwletleriniň bitewi energiýa ulgamyna goşulmakdan ýüz öwürmegi, diňe Russiýanyň öňünde “çeýeligini” görkezmek we Türkmenbaşynyň “syýasy erkiniň” rus resmilerinden has ýokarydygyny subut etmek islegi sebäpli ýüze çykyp biler. Türkmenistanyň eýýäm ýaramaz ykdysady potensialyna uly zyýan. Nyýazow, GDA üçin strategiki ähmiýete eýe bolan Ýewropanyň we GDA-nyň energiýa ulgamlaryny sinhronlamak meýilnamasyny netijeli petikleýär.
Nyýazowyň elindäki nebit we gaz sebitdäki syýasy ýagdaýa täsir etmegiň serişdesine öwrüldi (aslynda syýasy şantaj - Russiýanyň goşa raýatlyk şertnamasyny ret etmeginiň deregine "Gazprom üçin gaz" şertnamasyna nädip baha bermeli?).
Şol bir wagtyň özünde, amerikan hünärmenleriniň Döwletabad gaz ýatagynyň Trans-Owganystan gaz geçirijisini gurmak üçin ätiýaçlyklaryna hakyky baha bermek üçin Türkmenistanda işe başlamagyna garaşylýar. ABŞ, Nyýazowyň Russiýanyň çäginden geçip, alternatiw turbageçirijiler gurmak baradaky meýilnamalaryny garşy alýar we mümkin boldugyça höweslendirýär. Trans-Hazar gaz geçiriji taslamasynyň wirtual şowsuzlygyna garamazdan, Waşington şu gün Türkmenistandan Pakistana we Hindistana çenli gaz geçiriji taslamasyny goldaýar. Bu taslamany durmuşa geçirmegiň şerti hökmünde bu turbageçirijiniň tutuş ugur boýunça Amerikan harby kontingenti tarapyndan goralmagy göz öňünde tutulýar.
Bu nukdaýnazardan meşhur Z. Bžezinskiniň (2004-nji ýylyň 26-njy fewralynda geçirilen söhbetdeşlik) aşakdaky çaklamasyny ýada salmak ýerlikli bolar: "Oňa diňe bir Türkiýe we Russiýa däl, eýsem Eýran hem gatnaşmaly. Eýranyň üýtgemegi, Merkezi Aziýanyň energiýa çeşmelerine has köp ykdysady mümkinçilik döreder. Wagtyň geçmegi bilen Merkezi Aziýadan Owganystana we Päkistandan Hindi ummanyna paralel turbageçirijiler Eýranyň üsti bilen Pars aýlagyna, Hindistana hem ýaýrap biler."
Iskander Alyýew "Segodnya.ru"
