Ýakynda çap edilen hasabatda Türkmenistanda prezident Saparmyrat Nyýazowyň totalitar rejiminiň kömegi bilen "çynlakaý" saglyk krizisiniň bolup biljekdigi aýdylýar. 1991-nji ýyldan soň türkmen hökümeti saglygy goraýyş ulgamynda düýpli kesişleri amala aşyrdy, ölüm howply kesellere garşy göreşde kömek edip biljek maglumatlary ýygnamagy we ýaýratmagy gadagan etdi. Hasabat halkara jemgyýetçiliginiň ýakyn wagtda ýüze çykýan krizisiň öňüni almak üçin "gyssagly" herekete degişlidir.
Türkmenistandaky saglyk ýagdaýy diýseň aladaly we alamatlaryň köpüsi ýurtdaky durmuş derejesiniň yzygiderli pese gaçýandygyny görkezýär. Iň soňky hasaplamalara görä, 2002-nji ýylda bu ýerdäki raýatlaryň ortaça ömri 62,7 ýyl. Bu Ýewropada we Merkezi Aziýada ömrüň iň pes derejesi. Ýewropa Bileleşiginiň adaty ýaşaýjysy, Türkmenistanyň raýatyndan ortaça 16 ýyl uzak ýaşaýar. Bu aralykda, Türkmenistanda bäbekleriň ölümi EB-ne agza ýurtlara garanyňda 16 esse ýokary diýlip çaklanylýar: täze doglan 1000 çaganyň arasynda takmynan 76 türkmen çagasy diri galmaýar.
Nyýazow, Türkmenistanda şahsyýet kultyny ornaşdyrmak, ýurdy daşarky täsirlerden izolirlemek we raýatlaryň esasy hukuklaryny düýpgöter çäklendirmek bilen meşhurdyr. "Türkmenistanda adam hukuklary we saglygy goraýyş" atly hasabatda aýdylmagyna görä, Nyýazow totalitar sistema gurmak bilen saglygy goraýyş infrastrukturasyny duruzdy. Hasabatda "Soňky ýyllarda saglygy goraýyş ulgamy ýok edildi" diýilýär.
2004-nji ýylda Nyýazowyň buýrugy bilen 15 000 töweregi saglygy goraýyş işgäri işinden boşadyldy we hünärmenler köplenç harby gulluga gelenler bilen çalşyldy. Şu ýylyň fewral aýynda Nyýazow paýtagt Aşgabadyň daşyndaky ähli hassahanalary ýapmagy teklip etdi. Hökümetiň Nyýazowyň isleglerini doly ýerine ýetirjekdigi ýa-da däldigi entek belli däl bolsa-da, Amnesty International adam hukuklary topary "ozal prezidentiň bir sözüniň ýerine ýetirilmegi üçin ýeterlikdigini" belläp, alada bildirdi.
Hasabatda aýdylmagyna görä, türkmen raýatlarynyň janyna howp abanýan hökümetiň statistiki maglumatlary yzygiderli saklamak synanyşygydyr. 2004-nji ýylda Saglygy goraýyş we lukmançylyk senagaty ministrliginiň lukmançylyk işgärlerine inçekesel, gyzamyk we gepatit ýaly ýokanç keselleri ara alyp maslahatlaşmagyny gadagan edýän gizlin görkezmeler berendigi habar berildi. "Gizlinligiň we dymmagyň netijeleri Türkmenistanda nähili zyýanly bolup biljekdigi 2004-nji ýylyň tomsunda, birnäçe resmi däl çeşmäniň häkimiýetleriň saklaýan gyrgyn keseliniň ýüze çykandygy habary berildi" -diýdi.
Hasabat aprel aýynda Geçiş jemgyýetleriniň Ýewropa saglyk merkezi we Londonyň arassaçylyk we tropiki lukmançylyk mekdebi tarapyndan açyk jemgyýet institutynyň (Nýu-Ýork) Saglyk ulgamy programmalarynyň goldawy bilen neşir edildi we "umumy senzura diýen ýaly" döwlet bolan Türkmenistanda saglygy goraýyş ýagdaýyna yzygiderli syn bermäge synanyşdy.
Hasabatda aýdylmagyna görä, saglygy goraýyşyň hiliniň düýpgöter pese gaçmagy, şeýle hem hökümetiň gizlinlige bolan söýgüsi sebäpli katastrofiki epidemiýalaryň Türkmenistanda ýüze çykmagy gaty ähtimal. Ýurtda halkara guramalarynyň pikirine görä neşekeşlik giňden ýaýran we ösmegini dowam etdirýär. Mysal üçin, Birleşen Milletler Guramasynyň Neşelere garşy göreş we jenaýat gullugy 1991-2002-nji ýyllar aralygynda Türkmenistanda tirýek ulanylyşynyň 17 esse artandygyny çaklaýar. BMG şeýle hem ilatyň takmynan 1% -iniň yzygiderli neşe serişdelerini sanjym edýändigini öňe sürýär. Bu, AIW / AIDS-iň çalt ýaýramagyna sebäp bolýar, ýöne türkmen hökümeti ýurtda bu ölüm howply keseliň ýokdugyny öňe sürýär.
Hasabatda: "Neşe serişdelerini ulanmak, esasanam geroin ulanmak adaty bir zat boldy ... we käbir synçylar häkimiýetleriň özleriniň neşe gaçakçylary bilen berk baglanyşyklydygyny ýa-da neşe krizisine yzygiderli göz aýlaýandygyny" aýdýarlar. Neşekeşligiň, jelepçiligiň we öz janyna kast edenleriň sany ep-esli artdy ". Hasaplamalara görä, Aşgabatdaky çaga "jelepleriniň" takmynan 70% -i geroin ulanýar, bu ýakyn ýyllarda AIW / AIDS keseliniň köpelmegine sebäp bolup biler.
Hasabatda, halkara jemgyýetçiliginiň Türkmenistandaky saglyk krizisine edýän jogabynyň ýeterlik däldigi, ilkinji nobatda, türkmen hökümetiniň bardygyny boýun almak islemeýänligi sebäpli ýüze çykdy. Şeýle-de bolsa, möhüm faktor Günbatar hökümetleriniň Nyýazow bilen dawa etmek islemezligi. Hasabatda: "Türkmenistanyň baý gaz we nebit çeşmeleri, strategiki geografiki ýerleşişi [Owganystan we Eýran bilen umumy serhetler] ... halkara jemgyýetçiliginiň ýurtdaky adam hukuklary ýagdaýyny gowulaşdyrmak üçin basyş etmegine ýol bermeýär" diýilýär.
Hasabatda türkmen hökümetini hemmetaraplaýyn maksatnama düzmek üçin gyssagly çäre görmäge, şeýle hem saglyk infrastrukturasyna ýetirilen zyýanyň öwezini dolmak üçin bilelikde çäre görmäge çagyrylýar. Möhüm statistika hasabat bermek hökümetiň jogapkärçiligidir we muny köpçülige we wagtynda etmeli.
Hasabatda aýdylmagyna görä Türkmenistanda bolup biläýjek saglyk krizisine garşy göreşmek üçin halkara jemgyýetçiliginiň kömegi gerek bolar. Hasabat halkara jemgyýetçiligine, şeýle hem, aşakdakylary maslahat berýär:
- BMG Türkmenistanda adam hukuklary meseleleri boýunça ýörite hasabatçy belleýär.
- Ýewropa Bileleşigi TASIS-iň çäginde berilýän Türkmenistana berilýän goldawyň mukdaryny "adam hukuklary we saglygy goraýyşda ýüze çykýan ýagdaýlar nukdaýnazaryndan" gözden geçirýär.
- ABŞ, Aşgabat "dini azatlyk kepilliklerinde görnükli, yzygiderli gowulaşýança" Türkmenistany "aýratyn alada goýýan" ýurt hökmünde görkezmeli.
- Ähli halkara "şahsyýetler we haýyr-sahawatçylar" Türkmenistana "daşary ýurt kömegini bermegiň şerti" bolmaly "adam hukuklaryny berjaý etmek we saglyk meselelerini çözmek" hökmany talaplaryň sanawy barada ylalaşmaly.
Hasabatda: "Häzirki diktatorlyk döwründe türkmen halkynyň saglygyny goramagyň geljegi garaňky" diýilýär. "Ýagdaýyň gowulaşmagy häzirki saglyk krizisiniň içerde we halkara derejesinde ykrar edilmegini talap eder."
Hasabatda şeýle diýilýär: "Netijede, hakyky üýtgeşiklik ýurduň demokratiýalaşmagyna bagly". Häzirki rejimiň aýylganç mirasyny ýeňip geçmek üçin birnäçe ýyl gerek bolar ".
ÝewraziýaNET.
