Adam hukuklary boýunça halkara guramasy Human Rights Watch (HRW) dünýäde adam hukuklary barada ýyllyk hasabat çap etdi. 612 sahypalyk hasabatda HRW hünärmenleri 90-dan gowrak ýurtda adam hukuklarynyň bozulmagynyň esasy ugurlaryny seljerdiler. Merkezi Aziýa ýurtlary ýene-de “iň erbet hukuk bozanlar” sanawynda.
Adam hukuklarynyň halkara ugurlary
Hasabatyň netijelerini şu ýylyň ýanwar aýynyň ahyrynda hödürlän HRW-iň ýerine ýetiriji müdiri Kennet Rotyň pikiriçe, soňky ýyllarda adam hukuklary hereketi ösdi, ýöne 2009-njy ýylda köp hökümetiň jogaby bilen duşuşdy. "Hökümetler dürli bahana bilen adam hukuklary hereketine hüjüm edýärler ... Adam hukuklaryny goraýjylar ejiz topar bolup galýarlar we hukuklara hormat goýýan döwletleriň goldawyna mätäç" -diýip ol belledi.
"Şol bir wagtyň özünde, özlerini adam hukuklaryny goraýjylaryň tarapdarlary hasaplaýan, ýöne diplomatik we ykdysady ileri tutulýan ugurlara salgylanyp, düzgün bozmalar barada dymýan döwletler jenaýatyň şärigidir" -diýdi.
Guramanyň pikiriçe, adam hukuklaryny bozýan ýurtlary adam hukuklaryny goraýjylara garşy hüjümlerini duruzmaga mejbur etmegiň ýeke-täk ýoly, raýatlarynyň hukuklaryna we mertebesine hormat goýýan ýurtlar bilen gatnaşyk gurmak, ikitaraplaýyn gatnaşyklaryň özeni adam hukuklaryna we azatlyklaryna hormat goýmakdyr. Dünýädäki köp ýurt üçin gatnaşyklary gurmagyň şeýle usullary arzuw ýaly bolup biler. Şeýle-de bolsa, adam hukuklarynyň berjaý edilmegi bilen baglanyşykly arzuwa ýeterlik däl. Her ýurduň öz arzuwu bar.
Türkmenistan gözleriň merkezinde
Hasabatyň awtorlarynyň pikiriçe, Türkmenistan hökümeti eýýäm dünýäniň iň awtoritar döwletleriniň hataryna girdi we ýurtda repressiýalary güýçlendirdi. Resminama laýyklykda, söz, pikir, birleşmek we din azatlygyna aşa çäklendirmeleri saklamak bilen, ýurtdan çykmagy gadagan etmek ýa-da daşary ýurtlarda hususy uniwersitetlerde okamak gadaganlygy arkaly hereket azatlygyna we bilim hukugyna täze hüjüm etdi.
Häkimiýetler iki sany syýasy tussagy boşatdy, olaryň biri doly hökümüni geçirdi. Munuň bilen birlikde, ýurtda belli daşky gurşaw aktiwisti “galp aýyplamalar” bilen tussag edildi we soň derrew ýurtdan çykmamak şerti bilen boşadyldy. Hasabatyň awtorlary "Türkmen türmelerinde adalatsyz kazyýet işleriniň netijesinde köp sanly adamyň ejir çekmegini dowam etdirýärler" -diýdi.
Jenaýat kazyýet ulgamy.
2009-njy ýylyň maý aýynda Türkmenistan täze Jenaýat-prosessual kodeksini kabul etdi. Hünärmenler täze kodeksde kämillik ýaşyna ýetmedikleriň adalaty, şikaýat we subutnamalaryň kabul edilmegi bilen baglanyşykly birnäçe öňegidişligiň bardygyny bellediler. Şol bir wagtyň özünde, halkara synçylaryň belleýşi ýaly, bu kodeks düzgünleri goramak üçin amatly mehanizmleri üpjün etmeýär. Bu resminamada Habeas Corpus (tussag edilen adam azatlykdan mahrum etmegiň esaslaryny düşündirmek üçin kazyýete ýa-da kaza ýüz tutup biler) ýaly halkara ülňüleriniň kepillikleri beýan edilmeýär, hukuk goraýjy edaralaryň derňew işlerine, tussag edilýän ýerlere kazyýet gözegçiligi göz öňünde tutulmaýar we bigünälik prezumpsiýasynyň kepilligi ýok.
Hereket azatlygy.
Iýul aýynyň ahyrynda türkmen häkimiýetleri ýüzlerçe talybyň daşary ýurtda okamagyna päsgel berdi. Häkimiýetler, talyplaryň uniwersitetden çakylyk, bilim edarasynyň ygtyýarnamasynyň göçürmesi, raýatlygyny tassyklamak, şertnamanyň nusgalary we beýlekileri öz içine alýan degişli resminamalarynyň ýokdugyna salgylandy. HRW-yň maglumatyna görä, hereket azatlygynyň çäklendirilmegi raýat jemgyýetiniň aktiwistlerine we dissidentlere, şeýle hem olaryň garyndaşlaryna-da täsir edýär.
Wiktor Iwanow, Voice of Freedom, Almaty 12-nji fewral
