Raýat raýdaşlyk toparynyň Türkmenistan bilen beýany
Türkmenistan bilen Raýat raýdaşlyk topary Türkmenistanda bolup geçýän bu ýurdy söz azatlygynyň we maglumat azatlygynyň doly ýok edilmegine eltmek bilen haýbat atýan täze oňaýsyz wakalara aşa alada bildirýär.
Türkmenistanda ençeme ýyl bäri garaşsyz metbugat ýok, daşary ýurt neşirleriniň ýaýramagy gadagan edilýär we söz azatlygy berk basylýar. Şeýle-de bolsa, soňky wakalar ýurduň daşarky dünýäden üzňeleşmegine sebäp bolup biler. Biz wakalaryň bu düýpli ösüşine syýasy guramalaryň, ÝHHG-a gatnaşýan ýurtlaryň ünsüni çekmegi zerur hasaplaýarys we Türkmenistanyň diktatorlyga tarap süýşmegini duruzmak üçin işjeň çäreleri görmäge çagyrýarys.
Birinjiden, bu ýurduň häkimiýetleri türkmen jemgyýetiniň doly maglumat petigini döretmek üçin işjeň çäreleri görýärler. Hususan-da, hemra çanaklary ýok etmek boýunça tutuş ýurt boýunça ädimler dowam edýär. Ýurduň raýatlaryna hususy eýeçilikdäki emeli hemra çanaklary adamlar üçin sowet döwründen soňky ýyllarda islendik halkara telewideniýe we radio ýaýlymlaryna girmegiň ýeke-täk usuly boldy. Türkmenleriň we Russiýanyň teleýaýlymlarynyň resmi kanallary diňe propaganda ýaýlyma berýär. “Şäherleriň daşky görnüşini gowulaşdyrmak” bahanasy bilen hususy hemra çanaklarynyň köpçülikleýin ýykylmagy 2015-nji ýylyň ýazynda başlandy. ÝHHG-nyň metbugat azatlygy boýunça wekiliniň gatyşmagyndan sonra gysga wagtlyk durdy, ýöne tiz wagtdan täzeden güýje girdi.
Indi, täze Konstitusiýanyň kabul edilmegi, ýurduň garaşsyzlygynyň 25 ýyllygyny bellemek we prezident saýlawlaryna taýýarlyk bilen baglanyşykly hemra çanaklarynyň galyndylarynyň ýok edilmegi täze depginlere eýe boldy. Ýykmak tolkunlaryiki basgançakda bolýar. Ilki bilen, ähli şäherlerdäki jaýlaryň üçekleri antenalardan arassalananda merkezi häkimiýetler tarapyndan maksatly kampaniýa amala aşyrylýar. Ondan soň, birneme wagt geçensoň, ýerli häkimýetler iň bir düşnüksiz ýerlerde raýatlar tarapyndan dikeldilen antennalary ýok edip, yzygiderli reýd guraýarlar. Munuň üçin gözegçilik edýän, yzygiderli gezelenç edýän, soň bolsa antennalary iň wagşy görnüşde ýok edýän şäher işgärleriniň ýörite kiçi toparlary bar, şondan soň antenalary dikeldip ýa-da ulanyp bolmaýar. Hökümetiň gadaganlygyny bozýan raýatlara basyş edilýär we howp abanýar. Ýerli synçylar bu prosesi “maglumat terrorçylygy” diýip atlandyrýarlar.
Häkimiýetler tarapyndan “kabel teleýaýlymy” görnüşinde hödürlenýän goşmaça antena berk senzura edilýär, daşary ýurt telewideniýesinden güýmenje gepleşiklerini öňünden ýazga geçirýär we radio kanallary asla berilmeýär; Sputnik radio kanallary arkaly ýurduň raýatlary häkimiýetlerden garaşsyz ýeke-täk radio ýaýlymy - Azatlyk radiosynyň türkmen gullugyny diňläp bilýärdi. Sputnik çanaklarynyň ýok edilmegi netijesinde jemgyýet daşarky dünýäden gelýän maglumatlardan we täzeliklerden düýbünden daşlaşýar we türkmenleriň we rus telewideniýesiniň resmi propagandasy bilen ýeke galýar.
Türkmenistanda internet gaty gymmat, tizligi bilkastlaýyn gaty haýal, iň esasysy bolsa umumy senzura sezewar edilýär. Türkmen häkimiýetlerine garşy möhüm maglumatlary ýerleşdiren islendik maglumat çeşmesine girmek, sürgündäki daşary ýurt jemgyýetçilik guramalarynyň we türkmen adam hukuklary toparlarynyň web sahypalaryny goşmak bilen doly petiklenýär. Ähli sosial ulgamlar we gyssagly habarçylar, başgada wideo sahypalary - YouTube we beýlekiler gadagan diýen ýaly. Internete girmek, döwlet monopoliýasyny üpjün edijiniň eýeçiligindäki kanal arkaly amala aşyrylýar we ähli ulanyjy hat alyşmalary häkimiýetler tarapyndan okalýar. Proksi serwerleri we VPN-leri ulanmak synanyşyklary ýüze çykarylýar we petiklenýär; ulanyjylar psihologiki basyş we gorkuzma bilen birlikde Milli Howpsuzlyk Ministrliginiň işgärleri bilen administratiw jeza we "öňüni alyş" gepleşiklerine sezewar edilýär.
Türkmen häkimiýetleriniň internete we söz azatlygyna bolan hakyky garaýşyny Prezident Berdimuhammedowyň soňky döwürde Türkmenistanyň 2017-nji ýylyň güýzünde “meýilleşdirilen Aziýa sport oýunlary barada internetde ýalan maglumatlaryň ýaýramagyna garşy göreşjek tejribeli hünärmenler toparyny taýýarlandygyny” görmek bolýar. Şeýlelik bilen, internet telewideniýe, radio we metbugat serişdeleri bilen bir hatarda Türkmenistanda garaşsyz we sosial taýdan möhüm maglumatlary almak we ýaýratmak üçin kanal bolup hyzmat etmegini bes etdi.
Ikinjiden, häkimiýetlerden garaşsyz maglumat ýygnamak we ýaýratmak üçin edilýän basyşlar artýar. Daşary ýurt habar gulluklary we hökümete dahylsyz guramalar bilen hyzmatdaşlyk edýän raýat aktiwistleriniň yzarlanmagy we jezalandyrylmagy baradaky täze maglumatlar barada has aladalanýarys. Yzygiderli basyş bilen - Azatlyk radiosynyň türkmen gullugynyň habarçylary psihologiki we fiziki taýdan kemsidilýär. Onuň bilen hyzmatdaşlyk eden nägilelik we raýat aktiwisti Saparmämmet Nepesgulyýew geçen ýyl neşe saklamakda aýyplanyp, üç ýyl azatlykdan mahrum edildi. Geçen hepde pagta hasyly wagtynda adam hukuklarynyň bozulýandygyny görkezýän iki aktiwistiň täze tussag edilmegi we döwlet dükanlarynda azyk önümleri üçin ägirt uly suratlary surata düşürýän Azatlyk radiosynyň habarçysynyň ýenjilmegi barada maglumatlar peýda boldy. Häkimiýetler ýurtdaky ýagdaý barada möhüm maglumatlaryň Türkmenistandan çykmazlygy üçin ähli zady edýär.
Şol maksat ýaňy-ýakynda hakyky psihologiki terrorçylyga öwrülen raýat aktiwistlerine garşy ýigrenji propaganda bilen amala aşyrylýar. Iň ýokary derejede Türkmenistanyň häkimiýetleri resmi hökümet liniýasyny goldamak, daşary ýurtly duşmanyň keşbini döretmek we az sanly türkmen raýat aktiwistine töhmet atmak maksady bilen birnäçe propaganda internet sahypalaryny gurady we goldady. Bu sahypalarda resmi degişlidigini görkezýän hiç hili maglumat ýok, ýöne agressiw propaganda mazmunyndan diňe bir resmi pikiri görkezmän, eýsem içerki we daşarky syýasy durmuşda bolup geçýän wakalara resmi ideologiýany we resmi nukdaýnazary wagyz edýändigi äşgärdir. Neşirleri daşary ýurt habar beriş serişdelerindäki islendik tankydy belliklere we hökümetara guramalardaky çekişmelere we duşmanyň keşbini döretmäge gönükdirilen iň gödek görnüşde agressiw täsir berýär. Bu saýtlardaky neşirlerde sürgündäki adam hukuklaryny goraýjylara we ýurtda ýaşaýan az sanly raýat aktiwistlerine garşy kemsidiji we ýigrenji maglumatlar we howplar bar.
Aýratyn adamlar, jemgyýetçilik topary hökmünde garaşsyz aktiwistler we hadysa hökmünde raýat işjeňligi töhmet, çetleşdirme we howplara sezewar edilýär. Uly we hapa propaganda arkaly duşmanyň keşbini döretmek, jemgyýetdäki garaşsyz jemgyýetçilik işine gorkuzmak we çydamsyzlyk atmosferasyny döredýär, aslynda diskriminasiýa çagyrýar we jemgyýetçilik aktiwistlerine garşy zorlugy aklaýar. Soňky döwürde sürgündäki aktiwistlere garşy abanýan howplaryň we hüjümleriň, hatda ýurtdaky garyndaşlarynyň öldürilmegini göz öňünde tutsak, zorlugyň kanunlaşdyrylmagy diýseň howply.
Biz Halkara jemgyýetçiliginiň ünsüni bu propaganda neşirlerinde ýaňy-ýakynda peýda bolan täze erbet hadysa, daşarky we içerki duşmanyň eýýäm tanalýan kemsidiji we ýigrenji ýazgylary we şekilleri bilen çekmek isleýäris. Bular çydamsyzlygyň aç-açan görnüşleri. Bu neşirleriň awtorlarynyň we olaryň arkasyndaky Türkmenistanyň hökümet işgärleriniň gizlin we ösýän çydamsyzlygy soňky setiriň geçmegini alamatlandyrýar we halkara jemgyýetçiligi tarapyndan bu utandyryjy tejribäniň aç-açan ýazgarylmagyny talap edýär. Muňa göz aýlamak mümkin däl we kabul ederliksiz.
Türkmen aktiwistleri tarapyndan geçirilen derňewden, bu psihologiki terror kampaniýasynyň müşderileriniň we guramaçylarynyň kimdigini we bu neşirleriň arkasynda kimiň bardygyny bilýäris. Maglumatlaryň awtorlarynyň, iň esasysy ideologlaryň we guramaçylaryň atlary belli. Gynansagam, Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginiň ýokary derejeli işgärleriniň raýat aktiwistlerini yzarlamak baradaky bu ýigrenji kampaniýanyň arkasynda durandygyny bildik. Hut şu adamlar Türkmenistanyň häzirki prezidentiniň şahsyýet kultynyň binagärleri. Mundan başga-da, olar Türkmenistanyň ilkinji prezidenti Nyýazowyň döwründe geçirilen köpçülikleýin repressiýalary gurnaýjylar we gatnaşyjylar bolup, türkmen türmelerinde adamlaryň köpçülikleýin ýitip gitmeginde şahsy jogapkärçilik çekýärler. Bu jenaýatlar we adam hukuklarynyň beýleki bozulmalary baradaky maglumatlaryň türkmen jemgyýetine elýeterli bolmazlygyny we halkara jemgyýetçiliginiň eline düşmezligini we jogapkärçiligiň öňüni almak isleýär.
Bu wakalaryň hemmesi, türkmen häkimiýetleriniň söz azatlygy we maglumata elýeterlilik, şol sanda adam hukuklary baradaky beýleki köpçülikleýin we yzygiderli bozulmalarynyň üstüni ýapmak maksady bilen ÝHHG-nyň borçnamalaryndan doly ýüz öwürendigini görkezýär.
Ýaňy-ýakynda iki aý mundan ozal ÝHHG ýene-de bir gezek Türkmenistanyň häkimiýetlerine demokratik institutlar we kanunyň hökmürowanlygyndaky borçlaryny ýerine ýetirmekde kömek bermäge synanyşdy. ÝHHG-nyň Demokratik guramalar we adam hukuklary bölümi Türkmen häkimiýetleriniň razyçylygy bilen täze Konstitusiýanyň taslamasyna kanuny seljerme geçirdi we Türkmenistanyň ÝHHG we BMG borçnamalaryna laýyk gelmek üçin taslamanyň nähili üýtgedilmelidigi barada giňişleýin teklipler berdi. Şeýle-de bolsa, ýurduň häkimiýetleri bu teklipleri äsgermezlik etdiler.
Taslamanyň beýanyny üýtgetmegiň üstünde işlemegiň ýerine, täze Konstitusiýanyň kabul edilmegini birnäçe aý çaltlaşdyrdylar we halkara kanunlaryna ters gelýän ähli kadalary üýtgetmän, bir günüň içinde ähli basgançaklarda tassykladylar. Bu, Türkmenistanyň hökümetinden ÝHHG we halkara jemgyýetçiligi üçin aç-açan kynçylyk.
Biz Halkara jemgyýetçiliginden Türkmenistanyň häkimiýetleriniň ÝHHG-daky borçnamalary we ÝHHG-nyň guramalarynyň teklipleri sebäpli halkara jemgyýetçiliginden dogry täsiriň ýoklugyna aşa howp abanýan köpçülikleýin ritorikanyň döremegine we raýat aktiwistlerine we ýigrenji çydamsyz beýannamalara we maglumata erkin giriş we söz azatlygyna bolan hukuklaryň doly basylmagyna sebäp bolandygyna gynanýarys. Indi Türkmenistan bilen gepleşikleri “hemişeki ýaly” dowam etdirmek we aldaw, hyzmatdaşlyga öýkünmek we häkimiýetler tarapyndan halkara borçnamalarynyň köpçülikleýin bozulmagyna ýol bermek mümkin däl. Bize Türkmenistandaky ýagdaýyň halkara jemgyýetçiligi tarapyndan çynlakaý we jogapkärçilikli baha berilmegi we bu çydamsyz ýagdaýa täzeçe çemeleşmeler gerek.
Türkmenistan bilen Raýat raýdaşlyk topary, hökümete degişli bolmadyk adam hukuklary guramalarynyň giň ulgamy bolan “Raýat raýdaşlygy platformasynyň” hemişelik iş toparlaryndan biridir, ÝHHG-nyň çäginde 5 ýyldan gowrak wagt bäri işleýär we Ýewropanyň, Merkezi Aziýanyň we Demirgazyk Amerikanyň 30-a golaý ýurdundan 80-den gowrak agza guramany öz içine alýar.
