Garyndaşlyk, watandaşlyk ýa-da Türkmenistanda bir ýa-da başga birine wepalylyk sebäpli yzarlamalaryň başlangyjy 90-njy ýyllaryň ortalarynda başlandy. Ilatyň arasynda gorky döretmek maksady bilen bu tejribe Milli Howpsuzlyk Komitetinde (häzirki Milli Howpsuzlyk Ministrligi) diňe tussag edilenlere däl, eýsem rejime garşy çykýanlara, dissidentlere, jurnalistlere, aktiwistlere we raýat jemgyýetine-de ulanyldy.
2002-nji ýylyň başynda KNB işgärleriniň özleri we maşgalalary iň arassalaýyş kampaniýasyna girdi. Häkimiýetler prezidentiň janyna kast etmek synanyşygyny yglan eden 2002-nji ýylyň 25-nji noýabrynda bolup geçen wakalardan peýdalanyp, Baş prokuror (häzir eýýäm öňki) Gurbanbibi Atajanowa bu tejribäni ýarym resmi döwlet syýasatynyň aýrylmaz bölegine öwürdi.
Ýurtda aç-açan we garaşsyz kanun çykaryjy güýç bolmadyk halatynda yzarlama kampaniýasyna başlamak üçin diňe ömürlik prezident S.Nyýazowyň aýdan sözleri ýeterlikdir. Garyndaşlyk, dogan-garyndaşlar sebäpli adamlary yzarlamaga sezewar etmek üçin bu ýörelge Prezident tarapyndan Ministrler Kabinetiniň mejlislerinde, iň ýokary güýçleriň ýolbaşçylary bilen duşuşyklarda birnäçe gezek yglan edildi. Ýeri gelende aýtsak, Nyýazowyň aýdanlaryny ilata ýygnak gününde aslyny, göni efirde, diňe bir gezek diňlemäge mümkinçilik berilýär (görnüşi ýaly, diňe tehniki sebäplere görä, gözden geçirijileriň sözleri aýyrmaga wagty ýok; siwilizlenen jemgyýet suda çekilip bilner). Soňra redaktorlar “redaktirleýärler” we indiki köp sanly görkezişlerde diňe yşarat edýärler.
Soňky iki ýylyň dowamynda S.Nyýazow korrupsiýa we soňra tussag etmek, sürgün etmek, emläk konfiskasiýa etmek we maşgala agzalaryny yzarlamak bilen günäkärlenýän işgärleriň işden aýrylmagy bilen yzygiderli işgär çalşygyny amala aşyrýar. 2005-nji ýylyň tomsunda hökümetiň iki agzasy, prezident administrasiýasynyň öňki başlygy R.Saparow we premýer-ministriň öňki orunbasary Ý. Gurbanmyradow korrupsiýa we daşary ýurt habar alyş gullugy bilen arabaglanyşygy üçin 20 we 25 ýyl azatlykdan mahrum edildi. Soňra "Türkmennebit" döwlet konserniniň öňki öňki başlygy S.Waliýewiň, "Türkmennebitgaz" söwda korporasiýasynyň başlygy I.Çaryýewiň, premýer-ministriň orunbasary, nebit-gaz senagaty we mineral serişdeler ministri G. Täçnazarow, Aşgabat şäheriniň häkimi A.Rejepow we başgalar.
Türkmenistanyň raýaty PP: “Hekaýam ýygy hekaýa, indiki arassalaýyş wagtynda korrupsiýada aýyplanýan orta derejeli bir işgär bilen ýakyn gatnaşykda bolmak "betbagtlygym" boldy. Halkymyz prezidentiň tebigatyň şeýle buýruk berendigi baradaky sözlerini hemişe eşidýär, eger kaka (kaka - dogan, aýal dogan, guda, giýew we ş.m.) jenaýatçy bolsa, onda ogly (kakasy, dogany, uýasy, gyzy we ş.m.) gynansakda günäkär. Şeýle çykyşlardan soň Täçnazarowyň, Ýoldaşewiň ogullary (Türkmengazyň öňki ministriniň orunbasarlary), Gurbanmyradowyň dogany Çaryýewiň ogly we başga-da köp adamlar gözenegiň aňyrsyna girdi.”
Türkmenbaşy nebiti gaýtadan işleýän zawodynyň öňki başlygy Güýç Esenowyň goňşulary häkimiýetleriň maşgala agzalaryny öz öýlerinden zor bilen kowandyklaryny şeýle suratlandyrýarlar: “Bu bize Şindleriň sanawy filmini ýada saldy. Birnäçe prokuror garry enäni, aýaly we çagalary bilmän köçä çykardy, esgerler zatlary, mebel, halylary enjamlar bilen magistrallary süýräpdirler. Çagalar aglaýardylar, gyzlar haýran galýardylar, aýallar häkimiýetleri näletlediler. Ýaş gödek prokuratura işgärleri aýallaryň ýanyna baryp, dawa etmezlikleri üçin gulaklaryna pyşyrdadylar, Güýç Esenowa we çagalaryna garşy jeza beriljekdigini aýtdylar.
Gurbanbibi Atajanowa, göwnünden turmadyk adamlaryň garyndaşlaryny yzarlamakda uly ussatlyk görkezdi. Onuň gönüden-göni ýolbaşçylygynda on müňlerçe bigünä adam erkinligi ýitirdi, emläk, töleg talaplary we ş.m. zatlaryň bikanun ele salynmagyny barada aýmak hem gerek däl. Bu zalym sistema tutuş döwleti gurşap aldy, şol sanda Türkmen prokuraturasynyň, polisiýany, we Milli howpsuzlyk ministrligini. Birnäçe ýyl ozal öňki hukuk goraýjy işgäri AA-nyň, Atajanowanyň daçasyny wasp edende, ondan näme isleýändigini wagtynda düşünmänligi sebäpli ejir çekdi. Görnüşinden, wezipede galmak üçin bir wezipeli adamyň özüne getirmeli parasyna ýokary baha beripdir. Belli bir wagtdan soň esasy işgär we garyndaşlary yzarlandy.
Başga bir işgäriň pikiriçe, “prokuroryň haýsydyr bir haýyş üçin işe almak, wezipä bellemek, türmeden boşatmak, yzarlamalary bes etmek, “syýahat çäklendirmeleri” sanawyndan aýyrmak we ş.m. başlangyç bahasy 50,000 ABŞ dollarydy. Soňra bu nyrh ösüp başlady we 300.000-e ýetdi. Ol ýokary wezipeli işgärlerden yzygiderli “infuziýa” talap etdi. Daşary ýurt metbugatynda wagtal-wagtal salgylanmalar Atajanowanyň neşe söwdasyna gatnaşýandygy barada habar berilýär we maşgala agzalarynyň neşe söwdasyna gatnaşygy bar diýilýän myş-myşlar ilat arasynda yzygiderli ýaýraýar, ýöne entek Atajanowa garşy resmi derňew başlamady. Onuň dolandyran döwründe amnistiýa birnäçe wagt "çörek" boldy. Amnistiýa sanawlaryny düzmekde para esasy ýörelgäni düzýärdi. Emma Türkmenistanda amnistiýa ýylda bir gezek amala aşyrylýandygy sebäpli, prokuroryň ajaýyp pikiri şu günler korrupsiýa garşy göreş, ýöne "Atajanowyň ýolunda" girdejili we şol bir wagtyň özünde-de möhüm ähmiýete eýe boldy.
R.Saparow, Ý.Gurbanmyradow, S.Waliýew we T.Nuryýew bilen baglanyşykly ýokary derejeli we dawa-jenjel derňewlerden soň, bu wakalar bilen baglanyşykly türkmen telewideniýesiniň şol bir awtoulaglary, şol bir köşkleri görkezendigi barada birnäçe habar aldyk, emma eýeleri, her gezek kimiň işiniň kesilendigine baglylykda dürli eýeler diýilýärdi.
Beýleki gün, türkmenleriň hukuk goraýjy edaralarynyň korrupsiýa garşy nähili göreşýändigi barada ygtybarly maglumat alyp bildik. Bu maglumatlar bize ýörite hyzmatlaryň öňki işgäri we bu wakalarda ejir çeken adamyň garyndaşy tarapyndan garaşsyz berildi.
Öňki oba hojalygy ministri Tagandurdy Nuryýewiň işi derňelende, öýünde gözleg geçirmezden ozal, Baş prokuraturanyň işgärleri paýtagtyň haly muzeýinden birnäçe gymmatly gadymy haly alyp, Nuryýewiň öýüne alyp gitdiler. Soňra Merkezi bankdan ummasyz nagt pul, walýuta, şaý-sepler getirilip, Nuryýewiň öýüne hem goýuldy. Şaýatlaryň aýtmagyna görä: "Çaryýew, Täçnazarow we beýleki derňew edaralary wideo düşürmek üçin Merkezi Bankyň ammaryndan öňünden getirilen pullary hödürlediler".
2005-nji ýylyň dekabrynda hökümetiň öňki premýer-ministri Ýolly Gurbanmyradowdan 2,5 million ABŞ dollaryny we 0,5 million ýewro ele salnandygy geň zat. Bu pullaryň bir böleginiň gizlinlikde tapylandygy aýdylýar. Köpler häzirki zaman premýer-ministri, tejribeli ykdysatçyny, orta asyrlarda bolşy ýaly tygşytlaýan pullaryny ýere gömýärdimi diýen soraglar gurşap alýardy?
S.Waliýewiň ýagdaýynda başga bir oýun oýlanyp tapyldy. Nebitdagda, Waliýewiň öýünde we ofisinde gözleg geçirilende, Waliýewiň şahsy emlägi hökmünde onlarça gymmat daşary ýurt awtoulaglary görkezildi. Görnüşinden, daşary ýurt awtoulaglarynyň eýeleri bolan Aşgabat we Nebitdag telekeçileri öň garaşylmadyk ýagdaýda Nebitdaga gelip, öz awtoulaglaryny Waliýewiň binasynyň öňünde goýmak islegi bilen çagyryş aldylar. Çagyryşlaryň ahyrynda awtoulagyň sany, markasy we eýesiniň ady el bilen görkezildi.
Ähli halatlarda operatiwler wakanyň bolan ýerinden surata düşdüler, birnäçe günläp telewizorda ummasyz nagt pullar, gymmat bahaly daşary ýurt awtoulaglary, şaý-sepler we halylar görkezildi. Bu çykyşyň hemmesini ýurduň öňki baş prokurory Gurbanbibi Atajanowa sahnalaşdyrdy we hukuk goraýjy guramalar tarapyndan işjeň ulanylýar.
Bir ýokary wezipeli adam: “Atajanowa Nyýazowy haýran galdyrmaly, prokuraturanyň netijeliligini görkezmeli. Munuň üçin bikanun, derňew usullary, sorag etmek we kazyýet işi ýaly dürli usullar ulanyldy. Elbetde, gödek, ýöne netije berdi.”
Daşary ýurt awtoulaglarynyň eýeleri barada aýdylanda bolsa, haýsy pul bilen awtoulag satyn alandyklaryny subut edip bilýän telekeçiler (para bermegi oka) daşary ýurt awtoulaglaryny yzyna aldylar. Beýleki onlarça daşary ýurt awtoulaglary henizem Milli Howpsuzlyk Ministrliginiň we prokuraturanyň garažynda: eýeleri ýörite hyzmatlar bilen habarlaşmadylar, ýöne soňkusynyň teklibi bilen hukuk goraýjy edaralara kömek bermek üçin haýyr-sahawat gurady."
Baş prokuratura bölüminiň müdiri Bagtyýar dostlary bilen şahsy söhbetdeşlikde bu ýagdaýy şeýle düşündirdi: “Biz hem gowy ýaşamak isleýäris. Indi bizde çäksiz güýç bar. Ajaýyp daşary ýurt awtoulagyny görenimizde, belgini ýazýarys, eýesiniň adyny anyklaýarys we elmydama awtoulagy özüňize almak üçin sebäp tapyp bilersiňiz.”
Käbir ýönekeý adamlar “oýun görkezişine” şeýle düşünýärler. Telekeçi PP: “Nuryýew-Waliýew kampaniýasy wagtynda bize kynçylyk gelip, kakam bikanun iş kesilende, töweregimizdäkileriň täsirine haýran galdyk. Köpüsi bizden ýüz öwürdiler, bilesigelijilik bilen iýilenler hem bardy. Ýöne başga bir waka meni geň galdyrdy. Maşgalamyzdaky yzarlamalar başlanda, kimdir biri bir gije köne daçamyzyň howlusyny gazdy. Hukuk goraýjy edaralara ýüz tutduk we eýelerini we şaýatlary bolmazdan gözleg geçirendiklerine gaharymyz geldi. Görnüşi ýaly, resmi gözleg bolmady. Daça kooperatiwiniň başlygy, Türkmen telewideniýesinde türkmen resmileriniň aýdylmadyk baýlygy barada görkezilen wideolary görenden soň, "şahsy inisiatiwany görkezdi we gijäniň içinde derňew işine kömek etmek kararyna geldi".
Tassyklanmadyk habarlara görä, 11-nji aprelde irden Türkmenistanyň Baş prokurory işinden aýrylandan bir gün soň, edarasyna möhür basyldy we Gurbanbibi Atajanowanyň özini prokuroryň awtoulagyna - 05-01 belgili gara Mersedese mündürildi we näbelli tarapa alnyp gidildi. Aşgabatdaky 05-01 belgili Mersedes "Staliniň döwrüniň gara gargasy" diýilýär. Ministrler kabinetiniň ýygnagyndan soň, işden boşadylan hökümet işgäri, Nyýazowyň tussag edilmejekdigi baradaky kepilligi bilen rahatlyk bilen çykýar. Baş prokuraturanyň işgärleri ýuwaşlyk bilen çykýar, ýylgyrýar we äkitmegi teklip edip, prokuroryň Mersedesine mündürip we Mežlauka köçedäki ýerzemine äkidýärler. Ý.Gurbanmyradow, Täçnazarow bilen bolşy ýaly, öňki häkim A. Çerkezow hem bu awtoulagda Türkmenbaşy şäherinden alnyp gidildi.
Türkmenleriň “demir zenany” tarapyndan seresaplylyk bilen howandarlyk edilen bu günler garyndaşlyk esasynda yzarlama ulgamy awtorlarynyň birine bumerang ýaly gaýdyp geldi. Aşgabat şäheriniň ýaşaýjylarynyň pikiriçe, Atajanowanyň garyndaşlaryny tussag etmek eýýäm başlandy. Şeýlelik bilen, "Alain Delon" lakamly telekeçi giýewisi Muhammediň dogany prokuroryň işinden aýrylandan ertesi gün tussag edildi. Engels köçesindäki (Russiýa bazarynyň girelgesinde) kiçijik butigiň eýesi Muhammet gatnaw işi bilen meşgullandy, şübheli önümçiligiň Pýer Kardinden atyr, äýnek we kostýum getirýärdi we satýardy.
Synçylaryň pikirine görä 2006-njy ýylyň 15-nji aprelinde işden aýrylanlaryň Prezidentiň buýrugy bilen (Baş prokuroryň işinden aýrylandan birnäçe gün soň) prokurorlar Nuryýew Annaoraz we Nurgeldiýew Meretgeldi, beýleki zatlar bilen birlikde, Gurbanbibi Atajanowa bilen gatnaşyk (ýa-da wepalylyk) sebäpli yzarlama tejribesiniň pidasy boldular.
20-nji aprelde bize: “G.Atajanowa işinden aýrylandan soň, Türkmenistanyň Baş prokuraturasy ysmaz boldy, ýekeje işgär hem raýat kabul etmeýär, köp ofis boş. Atajanowanyň ornuna bellenen Ogşukow işinden gitmekden gorkýar. Bigünä pidalaryň arzalary ýene-de häkimiýetlere ýaýrady." Türkmenistanyň bigünä pidalary ýakyn wagtda öňki Baş prokuroryň jenaýatlarynyň üstüni açyp başlar we belki-de öz hukuklaryny gorap bilerler diýip umyt edýärler. Soňky ýyllarda ýüzlerçe müň işçiniň Ruhnamada önüp-ösen we Esasy Kanunyň ýerine şahsyýet kultyna öwrülen hukuk goraýjy edaralara kabul edilendigini göz öňünde tutmak islemeýärler.
Adam hukuklary boýunça Türkmen Helsinki gaznasy.
