Ýolbaşçylarynyň pikirine görä, Türkmenistanyň döwlet gurluşynyň barha artýan üýtgemegi, ähli döwlet enjamyny we abraýyny üýtgetmek üçin niýetlenendir.
Esasy ädim bir aý ozal adatdan daşary we ahyrky Halk Maslahatynda ýurduň konstitusiýasynyň täze neşiriniň kabul edilmegi hasaplanýar. Halk Maslahaty, ýerine ýetiriji häkimiýetiň karary bilen, döwletiň täze gurluşynda ýurduň iň ýokary organy bolan ýeriň ýoklugynyň iň soňkusy boldy. Halk Maslahaty konstitusiýanyň täze görnüşüni kabul etmek bilen harakiri (hojaýynynyň buýrugy bilen öz janyny aldy) ýasady we uzak ýaşamagy buýurdy. Täze konstitusiýa laýyklykda onuň wezipeleri kanun çykaryjy we ýerine ýetiriji häkimiýetleriň - Mejlisleriň we prezidentiň şahalaryna bölündi.
Bu organyň aýrylmagy diňe gadymy ulgamy bolan döwletlerde (Owganystandaky Loýa Jirga ýaly) meňzeşleri bar, döwletiň medeniýetli görnüşüne tarap ilkinji ädim boldy.
Häkimiýetleriň indiki ädimi, täze konstitusiýa laýyklykda göwrümi iki ýarym esse artan mejlis döretmek prosesi boldy. Emma tebigy bir waka boldy. Türkmenistandaky syýasy gurluş Saparmyrat Nyýazow tarapyndan bütinleý ýok edildi. Häzirki häkimiýetler bolsa isleýän zatlaryny hakykat hökmünde görkezmäge şeyle bir howlukýarlar welin, diňe bir umumy düşünjäni däl, eýsem yzygiderliligiň başlangyç logikasyny hem äsgermezlik edýärler.
Mejlisiň deputatlaryny saýlamak baradaky kanunyň konstitusiýa laýyklykda kabul edilen täze görnüşünde syýasy partiýalaryň, jemgyýetçilik birleşikleriniň we raýatlaryň ýygnaklarynyň ýurduň mejlisine deputatlary hödürläp biljekdigi aýdylýar. Türkmenistanyň hakykatlary bilen tanyşlar üçin bu düzgünleriň hemmesi, häkimiýetleriň aldaw we ikiýüzlülik ýolundan gitmäge taýýardygyny görkezýär.
Ýurtda ýekeje syýasy partiýa ýok. Türkmenistanyň “Demokratik partiýasy” diýlip atlandyrylýanlar hiç kim tarapyndan syýasy güýç hökmünde garalmaýar, sebäbi bu TSSR Kommunistik partiýasynyň karary we syýasy prosesiň barlygyna öýkünmekden başga zat däl. Häkimiýetler bilen “Demokratik partiýanyň” arasyndaky ideologiki baglanyşyk gyzykly. Saýlawçylaryň pikirlerini aýtmak bilen ideologiýany kesgitlän partiýa däl. Munuň tersine, ýerine ýetiriji häkimiýet ideologiki görkezmeleri partiýanyň ýolbaşçylaryna iberýär, soňra partiýa köpçülükleýin habar beriş serişdeleri bilen köpeldilýär. “Häkimiýetdäki partiýa” düşünjesi Türkmenistan “Dem.partiýa” manysyny düýbünden görkezýär: partiýa bütinleý häkimiýete degişlidir.
Türkmenistanda döwletdäki syýasy durmuşy düzgünleşdirýän ýekeje kanun ýok. Syýasy partiýalar barada kanun ýok, kärdeşler arkalaşyklary barada kanun ýok we "Jemgyýetçilik birleşikleri barada" kanun şeýle bir repressiw welin, hiç hili tankyda garşy durmaýar. Hatda bar bolan “Demokratik partiýa” hem bir hili hyýal ýaly kanuny çäklerden daşarda hereket edýär. Mejlis agzalaryna dalaşgärleriň “... şeýle hem raýatlaryň ýygnaklary” hödürlenip biljekdigi baradaky sözler barada aýdylanda bolsa, bu sözlerden başga zat döredip bilmez. Türkmenistanda “üçden köp ýygnanmazlyk” atly aýdylmadyk düzgün bar. Hatda hususy dynç alyş ýa-da ýas çäresi, häkimiýetler tarapyndan talap edilişi ýaly azyndan iki ýüz adamdan ybarat parlament agzalaryna dalaşgärleri hödürlemek ýaly ýokarda agzalan saýlaw kanuny syýasylaşdyrylan maksat bilen “raýatlaryň duşuşmagy” mümkinçiligini agzamaly däldir. Şeýle-de bolsa, Prezident Gurbanguly Berdimuhammedow halkara synçylarynyň gelip, Mejlisdäki saýlawlaryň “giň, demokratik esasda” geçirilendigini öz gözleri bilen görmekleri üçin saýlawlara gelip, işlemegine mümkinçilik döretmegi buýurdy. Türkmen köpçülükleýin habar beriş serişdeleri tarapyndan yzygiderli ulanylýan bu hakly söz, Nyýazow döwründen bäri kabul edilen kararlarda “demokratik esasyň” ýokdugyny görkezýär. Bu demokratik binýadyň ýoklugy sebäpli - köp partiýaly sistema, garaşsyz metbugat, ýygnanyşmak hukugynyň kepilligi - bularyň hemmesi kanunçylyk derejesinde-de ýok ...
Bu nukdaýnazardan, dalaşgärleriň bäsleşiginiň esaslary düýbünden düşnüksiz. Bäsdeşlik diňe bir oppozisiýada, güýç we birek-biregiň pozisiýasyny tankytlamak bilen çäklenmän, eýsem pozisiýalaryň hakyky berkliginde. Başga bir gapma-garşylyk, türkmen hökümetiniň kesgitlenmedik düzgünler bilen oýun oýnamagy teklip etmegidir. Partiýalar ýok, syýasy we ykdysady platforma ýok. Häkimiýetler demokratik ýörelgeleriň beýle ownuk-uşak görünmegi bilen gyzyklanmaýan ýaly.
Ýöne ýakyn wagtda geçiriljek saýlawlara gatnaşjakdygy giňden yglan edilýän halkara synçylar hakda näme aýdyp bilersiňiz? Hakykat, türkmen häkimiýetleriniň we tutuş propaganda we ideologiki enjamyň, islendik taslamany we prosesi diýen ýaly häkimiýetleriň zerur görnüşinde hödürlemek üçin ýeterlik derejede ösen ulgamyň bolmagydyr. Türkmenistanyň Daşary işler ministrligine henizem “Başizmiň” ideologlaryndan we goraýjylaryndan biri Raşid Meredowyň ýolbaşçylyk edýändigini ýatdan çykarmaly däldiris, Türkmenistanda adam hukuklarynyň tutuşlygyna bozulandygy we Nyýazowyň döwründe durmuşyň ähli lezzetleri (we Nyýazowyň özi) baradaky ähli aýyplamalara garşy göreşip, şöhratlandy, diplomatlary onuň “Türkmen Goebbelsden” pes zat däldigini aýdýardylar. Bu adam gara reňkiň akdygyny we tersine subut etmek wezipesini alyp biler. Türkmenistan öz başlangyjy bilen ýurduň parlamentine geçiriljek saýlawlary synlamak isleýänleriň hemmesine halkara synçylarynyň saýlawlar barada hiç hili arz-şikaýatlarynyň bolmazlygyna doly ynam bilen gapylaryny açýar.
Bu ynamyň ilkinji sebäbi, türkmen häkimiýetleriniň pikiriçe, demokratik prosese öýkünmegi ussatlyk bilen guramak ýeterlikdir. Bu prosesiň özi, ozalkysy ýaly totalitar we nomenklatura bolup biler, aslynda demokratiýa bilen umumylygy ýok. Şeýle-de bolsa, häkimiýetler ökdeligi görkezip bilmeýärler. “Erbet oýun bilen gowy ýüz” diýen nusgawy aňlatma, diňe Mejlisi saýlamak üçin tutuş kampaniýa däl, eýsem hiç hili görnüşde ýa-da mazmun taýdan demokratik bolup bilmejekdigi konstitusiýa prosesine-de degişlidir.
Ikinji faktor, türkmen häkimiýetleriniň ÝHHG, GDA, ŞHG we beýleki halkara guramalarynyň ýekeje-de wekiliniň saýlaw prosesiniň haýsydyr bir möhüm bozulmalary barada gürleşmejekdigine doly ynam, sebäbi Russiýa, Hytaý we Günbatar türkmen gazyna mätäç. Häkimiýetleriň gaz ätiýaçlyklaryna bolan ynamy awtomatiki usulda hemme zada islegdir: esasy ukypsyzlyk we halkara we milli kanunlaryň umumy kabul edilen kadalaryna doly äsgermezlik, gödeklik bilen serhetleşýän ulumsylyk, eýýäm Türkmenistany Nyýazow döwründe degişli bolan meseleli ýurtlar kategoriýasyna gaýtaryp berýär. Nyýazowyň üýtgeşik edep-terbiýesinden tapawutlylykda gazanan kart blanşy, Berdimuhammedow tarapyndan çalt sarp edildi. Ilki bilen, döwlet gurluşyny döwrebaplaşdyrmak syýasatynda oýlanyşyksyz ädimler sebäpli, diktator bolup galmak bilen, demokrat hökmünde tanalmak islegi.
Berdimuhammedow prezident hökmünde ilkinji interwýusynda “... bu näzik madda (demokratiýa) taýýar import görnüşlerini ulanyp bolmaz. Diňe öňki nesilleriň paýhasly milli tejribesini we däp-dessurlaryny ulanyp, seresaplylyk bilen ösdürip bolar” diýdi. Bir ýarym ýyl geçdi we onuň ýolbaşçylygynda “import edilen görnüşler” bilen “ata-baba däp-dessurlary” garyndysy başlandy, demokratiýa synanyşyklary we demokratiýanyň esaslaryny äsgermezlik etmek başlandy. Hudaýyň sowgadyny ýumurtga bilen garyşdyrmaň.
Sohra Altyýewa (Aşgabat)
Çeşme: Oazis
