Komitetiň agzalary üçin Gynamalar komitetine beren ilkinji türkmen hasabatyna garamak hem hakyky gynamalara öwrüldi. Diňe bir hakyky görkeziji - Daşoguz aýallar koloniýasyndaky tussaglaryň sany görkezilse, ýagdaýa nädip baha berip bolar? “Biz hakyky maglumatlary eşitmedik: köp adam tussag edildi, kazyýete çekildi, tussaglykdan boşadyldy we jezalandyryldy. Hiç zat!”-diýip, komitetiň hünärmeni Felis Gaýer gaharlandy. Aşgabat gynamalar, olaryň sany we degişli kazyýet işi barada doly maglumat bermedi. Türkmenistanyň häkimiýetleri türmelerde azatlykdan mahrum edilen tussaglaryň sany, azatlykdan mahrum edilen ýerlerde tussaglaryň ölüm delilleri barada ýeterlik maglumat bermedi. "Komitet, kanuny düzgünlerden başga, diňe çäklendirilen maglumatlaryň elýeterli bolandygyna gynanýar" diýip, soňky resminamanyň awtorlary, degişli maglumatlary bermezligiň "aýratyn ünsi talap edýän düzgün bozmalar ýüze çykarylmagyna diýseň ýaramaz täsir edendigini" aýtdy.
“Gundogar” ilkinji hasabatyň ara alnyp maslahatlaşylmagyny jikme-jik beýan etdi we BMG komitetiniň tekliplerine teswir berdi. (2011-nji ýylyň maý-iýun aýlary üçin "Kanun we adam hukuklary" bölümindäki makalalara serediň).
2010-njy ýylda Gynamalar komitetine (CAT) ilkinji hasabatyny hödürlänlerinde, türkmen işgärleri aç-açan ýygnandylar: Türkmenistanyň Jenaýat kodeksiniň öňki görnüşünde "gynamak" düşünjesi ýokdy, şonuň üçin gynamalar bolmady! Hut şu hile, Komitetiň agzalaryna bu jenaýat hukuk görnüşüni içerki kanunçylyga girizmegi, gynamalaryň ulanylmagyny ýazgarmagy, öňüni almak üçin ähli tagallalary etmegi, gynamalarda günäkärleriň jezasyz galmagyna garşy çäreleri görmeginiň sebäbi boldy, şeyle hem erbet garalmak, gynamalar bilen baglanyşykly derňewleri geçirýär.
Türkmen Femida halkara guramalarynyň basyşy astynda gaçmaga synanyşan hem bolsa, bu "oňaýsyz" sözi Jenaýat kodeksine girizmeli boldy (182-nji madda, 3-15 ýyl azatlykdan mahrum etmek göz öňünde tutulýar), Konstitusiýa (23-nji madda) we Jenaýat-prosessual kodeksi, onda gynamalar barada gönüden-göni gürlemese-de, 13-nji madda, 4-nji bent "jenaýat işine gatnaşýanlaryň hiç birine zorluk, rehimsiz ýa-da kemsidiji çemeleşilip bilinmez" diýilýär. 23-nji madda şübheli, günäkärlenýän, günäkärlenen we beýleki gatnaşyjylardan “zorluk, haýbat atmak we beýleki bikanun çäreler arkaly” görkezme almagy gadagan edýär.
Hasabatda, 2011-nji ýylyň 1-nji iýulynda "jenaýat jezasynyň ýerine ýetirilmegi we tussaglara adamkärçilikli çemeleşilmegi üçin halkara ülňüleri göz öňünde tutýan" täze Jenaýat Ýerine ýetiriji kodeksiniň güýje girmegi aýratyn nygtalýar. Hususan-da, tussaglara gynamalar ýa-da rehimsiz, adamkärçiliksiz ýa-da mertebäni kemsitmeli däldir. Hünärli hukuk kömegini almak üçin iş kesilenleriň aklawçylaryň ýa-da şeýle kömegi bermäge hukugy bolan beýleki adamlaryň hyzmatlaryndan peýdalanmaga hukugy bar. Şeýle hem, ýerine ýetiriji häkimiýetlere, kazyýetlere, prokurorlara, jemgyýetçilik birleşiklerine we halkara guramalaryna arz-şikaýat etmäge hukugy bar, hukuklary we adam azatlyklaryny goramak üçin “bar bolan içerki bejeriş serişdeleri tükenen hem bolsa”. Iş kesilenleriň teklipleri, beýannamalary we şikaýatlary iberilýän edaralar we wezipeli adamlar kanun tarapyndan bellenilen möhletde garamaly we kararlary iş kesilenleriň dykgatyna ýetirmeli. Düzediş edaralarynda tussaglara dini däp-dessurlary berjaý etmäge, ybadat we dini edebiýatlara eýe bolmak we ulanmaga rugsat berilýär.
Oňaýly dälmi? Jenaýat-prosessual kodeksi, Jenaýat ýerine ýetiriji kodeksi bilen bilelikde oňat surat döredýär, käbir sebäplere görä BMG hünärmenlerini türkmen tussaglarynyň hukuklarynyň eldegrilmesizligine ynandyrmak üçin döredilen erteki ýalydyr. Eldar Rýazanowyň “Garaž” filmindäki jümle kellämde aýlanýar: “Ezizim, näme bolsada, seniň hakyň bar” ...
Türkmenistanyň ähli düzediş edaralarynyň ýolbaşçylarynyň tussaglara bellenilen möhletde dogry taýýarlanylan iýmit bilen üpjün edýändigi barada habar berip bilersiňiz, “hil we mukdar taýdan ösen iýmitleniş standartlaryna we häzirki zaman arassaçylygynyň talaplaryna doly laýyk gelýär, tussaglaryň ýaşyny, saglyk ýagdaýyny we ýerine ýetirilýän işleriň häsiýetini göz öňünde tutýar ", tussaglaryň ulanýan jaýlary" ähli sanitariýa we arassaçylyk talaplaryna laýyk gelýär we Türkmenistanyň howa şertlerini göz öňünde tutýar ", tussag edilenleriň iň pes ýaşaýyş derejesiniň “dört inedördül metrden, türmelerde - üç inedördül metrden, aýallar üçin niýetlenen koloniýalarda - bäş inedördül metrden pes bolup bilmejekdigini”, Türkmenistanyň Prezidentiniň aprel aýyndaky kararyna laýyklykda; 2014-nji ýylyň 11-nji ýylynda, "görkezilen adamlaryň iýmitleniş we iýmit agramlary köpeldi we ýörite eşik geýmek möhleti azaldyldy" we…. Ýagny, şeýle-de bolsa, diňe resmi resminamalara salgylanmagyň düýbünden boş maşkdygyna ynanmak üçin Owadan-Depäniň öňki tussagy Geldi Kärizowyň "Azatlyk" radiosyna beren interwýusyna seretmeli. Sebäbi tussaglar prezidentiň karary bilen tassyklanan bu “dogry taýýarlanan iýmit” iýmek bilen, alty aýyň içinde beden agramynyň ýarysyny ýitirýärler. “Arassaçylyk we arassaçylyk talaplaryna laýyk gelýän we howa şertlerini göz öňünde tutýan” otaglarda adamlar gyşda doňup, tomusda yssydan ölýärler, hepdede bir gezek sowuk suw bilen sabynsyz ýuwunýarlar we köplenç has az gezelenç edýärler.
Hasabatyň awtorlary gynamalara girizilen düzedişiň Türkmenistanyň Jenaýat kodeksine girizilendigi barada habar berip, bu düzediş kabul edileli bäri (2012-nji ýylyň 4-nji awgusty) "bu görnüşdäki işleriň garalmaýandygyny" aýdýarlar. Bu gynamalaryň delilleriniň ýazylmandygyny we hiç kimiň jogapkärçilige çekilmeýändigini aňladýar. Gynamalaryň we ýowuz daraşmalaryň netijesinde azatlykdan mahrum edilen ýerlerde ýekeje-de ölüm deliliniň bolmaýşy ýaly, jynsy ýa-da fiziki taýdan zorlugyňda ýekejesi hasaba alynmady.
Doly esassyz bolmazlyk üçin hasabatyň awtorlary, maglumatlaryň has ygtybarly bolmagy üçin, DZ-K/8 Daşoguz aýallar koloniýasynyň işgäri Adylbek Haýytbaýewiň iş kesilen aýal bilen "bikanun" gatnaşyklaryny "anykladylar" we iki ýyl azatlykdan mahrum edildi.
"Azatlyk" radiosynyň erkin işgäri Ogulsapar Myradowa barada aýdylanda bolsa, 2006-njy ýylyň awgust aýynda Staliniň "amalgamy" ruhunda alty ýyl azatlykdan mahrum edilen we ýarag satyn almakda aýyplanyp, azatlykdan mahrum edilen, awtorlaryň hasabatya görä, şol ýylyň sentýabr aýynda "özüni asyp özüni öldürdi". Häkimiýetler bu aýalyň zorlukly ölümine bolan şübhelerini aradan aýyrmak üçin umyt edip, “öz janyna kast etmegiň” jesedinde köp sanly urgy yzlarynyň tapylandygyny gizleýärler. Ýöne 58 ýaşly žurnalistiň ölüminiň resmi görnüşini kabul etsek-de, her niçigem bolsa kimdir biri ony öz janyna kast edenligi üçin jogap bermeli boldy.
Türkmenler tarapyndan CAT-yň öňki çekişmede beren belliklerine jogap hökmünde berlen maglumatlaryň hakykaty gizlemek üçin gaty gizlin synanyşyklary görkezýändigini aýtmak gerek. Ýogsam, BMG-nyň Türkmenistandaky abraýly hünärmenleriniň samsyklar üçin alynýandygyna karar berip bolar.
Mysal üçin, Komitet türkmen tarapdan syýasy dissident Gurbandurdy Durdygulyýewiň we žurnalist Sazak Durdymyradowyň psihiatrik keselhanalarynda mejbury tussag edilmek baradaky aýyplamalar boýunça geçirilen derňewleriň netijeleri barada maglumat bermegini isledi. Türkmen tarapy şeýle jogap berdi: 2004-nji ýylda Durdygulyýew ýerli häkimiýetlerden we garyndaşlaryndan zeýrenýändigi üçin hökmany lukmançylyk barlagyna iberildi, şondan soň "mejbury akyl bozulmasy" diagnozy bilen akyl hassalary keselhanasyna ýerleşdirildi we 2006-njy ýylda ol ýerden boşadyldy. Birnäçe amerikan senatorynyň we kongresmeniniň wyždan ýesiri Durdymyradowy boşatmak islegi bilen prezident Nyýazowa ýüz tutandyklary barada bir sözem ýok, ABŞ-nyň ÝHHG-nyň şol wagtky resmi wekili Kaýl Skottyň ol hakynda “Diňe Durdygulyýew ýaly dissidentler yzarlamalardan ýa-da mejbury hassahana ýerleşdirilmeginden gorkman öz pikirlerini aç-açan beýan edip bilseler, ýurtda adam hukuklarynyň bozulmaýandygyny, şol sanda söz we ýygnak azatlygynyň bardygyny aýdyp bolar” diýdi. Bu meseläniň düýbünden başgaçadygyny we Durdymyradowyň “akyl bozulmasynyň” sebäbi barada aç-açan ýalan sözlemeli däldigini aňladýar!
Hökmany hassahanada bejerginiň diňe kazyýetiň karary bilen kesgitlenýändigi mälimdir. Ýeri gelende aýtsak, başarnykly çeşmelere görä, Türkmenistanda uzak wagt bäri psihiatrik bejeriş edaralary ýok. Has dogrusy, bularyň hemmesi şol bir türmeler, diňe garawullar we gözegçiler forma däl-de, ak halat geýýärler.
2002-nji ýylyň noýabr aýynda Nyýazowa "synanyşyk" işinde günäkärlenýänleriň ykbalyny takyklamak baradaky aýdan sözlerine türkmen tarapynyň beren jogaby meni gaty geň galdyrdy. Gynamalar baradaky komitet tussaglaryň nirededigi barada maglumat berilmegini, adamlary aragatnaşykdan çykarmak tejribesiniň bes edilmegini, ýitirim bolmagyň derňelmegini we iş kesilenlere zerur hukuk goragynyň berilmegini berk maslahat berdi.
Muňa derek, Türkmen tarapy tarapyndan CAT-da ara alnyp maslahatlaşyljak hasabatda ... migrasiýa sebäpli Türkmenistana gaýdyp gelen dissident Gulgeldi Annanyýazowyň 2008-nji ýylda iş kesilen maddalaryň sanawy bar (“Türkmenistanyň döwlet serhedini bikanun kesmek” we “Resminamalary, markalary, möhürleri ýa-da formalary ogurlamak ýa-da zeper ýetirmek”). Mundan başga-da, käbir syrly sebäplere görä, hasabatda 1961-nji ýylda (!) Üýtgedilen Türkmenistanyň Jenaýat kodeksine salgylanylýar, 2008-nji ýylda bolsa 1997-nji ýylda üýtgedilen Jenaýat Kodeksi güýje girdi (Türkmenistanyň Jenaýat kodeksiniň häzirki neşiri 2010-njy ýylda kabul edildi) we şu Jenaýat kodeksi birinji maddada iň ýokary möhleti - 5 ýyla, ikinjisine - 1 ýyla çenli göz öňünde tutdy. Annanyýazowyň näme üçin 11 ýyl azatlykdan mahrum edilendigi henizem syr bolup galýar. Saklanylýan ýeri bilen baglanyşykly sorag henizem dowam edýär. “Ahal welaýat polisiýa bölüminiň koloniýasy” näme? Syýasy tussaglaryň saklanýan gizlin Owadan-Depe türmesi dälmi? Ýeri gelende aýtsak, hasabatda “öz janyna kast eden” Ogulsapar Myradowanyň höküm alan ýerine “Ahal welaýat polisiýa bölüminiň düzediş edarasy” diýilýär.
Şeýle hem, Mejlisiň öňki başlygy Öwezgeldi Ataýew barada, Türkmenistanyň konstitusiýasyna laýyklykda, Saglygy goraýyş ministriniň aç-açan eli degmedik, prezidentiň ygtyýarlyklary berlen bolmalydygy habar berilýär. 2006-njy ýylyň dekabrynda Nyýazow ölenden soň, täze prezident saýlanýança G. Berdimuhammedowyň güýjüne barýan päsgelçilik bolmazlygy üçin Ataýew gözenegiň aňyrsyna goýuldy. Aýalyna hem iş kesildi. Resmi maglumatlara görä, Ö. Ataýew höküminiň tamamlanmagy bilen baglanyşykly 2011-nji ýylyň dekabrynda, aýaly Nurgözel Ataýewa bolsa prezidentiň "Bagyşlamak" kararyna laýyklykda 2011-nji ýylyň maý aýynda boşadyldy.
Ykbaly köpden bäri halkara we adam hukuklary guramalaryny aladalandyrýan "25-nji noýabr" işinde günäkärlenenlerden ýene biri diňe nirededigi aýan edilmese-de, öňki Daşary işler ministri Boris Şyhmyradow hakynda maglumat berilýär.
Ilkinji gezek şol wagtky Baş prokuror Gurbanbibi Atajanowanyň köpçüligiň öňünde eden aýyplamalary baradaky gapma-garşy maglumatlardan başga-da, Şyhmyradowyň günäkärlenen Jenaýat kodeksiniň maddalarynyň sany we mazmuny baradaky maglumatlar 2003-nji ýylyň fewral aýynda türkmen hepdelik “Adalat” gazeti tarapyndan neşir edildi. Üns bermeli zat: 2003-nji ýylda Adalat ministrligi Şyhmyradowy Jenaýat kodeksiniň 20 maddasyny bozmakda aýyplady, Türkmenistanyň BMG-nyň Gynamalar komitetine beren hasabatynda “diňe” 13 madda bar. Häkimiýetden hyýanatçylykly peýdalanmak, ýarag söwdasy, hakyna tutma we başga-da birnäçe aýyplama 2003-nji ýyldaky sanawdan "ýitdi".
Aslynda, öňki ministri ölüm jezasyna höküm etmek üçin bir madda ýeterlikdi - "Prezidentiň garşysyna hüjüm". Ýöne 2003-nji ýylda, jenaýat işi we beýleki "noýabrçylaryň" hemmesi ýaly toslanyp tapylanda, bir tarapdan Nyýazowyň duşmanlarynyň suratlary bilen halky mümkin boldugyça gorkuzmagy möhümdi we beýleki tarapdan, yzlaryny mümkin boldugyça mekirlik bilen ýapmak üçin: muny anyklaň, adalatly ýa-da ýok, 20 madda bilen kazyýetde höküm çykaryldy!
2003-nji ýyldaky maglumatlary we Türkmenistanyň BMG-nyň Gynamalar komitetine hödürlän hasabatynda bar bolan maglumatlary deňeşdirip, iki sany möhüm netijä gelýäris.
1. Hasabat B. Şyhmyradowa bildirilýän aýyplamalar we höküm (ömürlik türme tussaglygy) baradaky maglumatlary öz içine alýan ilkinji resmi resminama. Ýadymyzan salalyň, şu wagta çenli ne garyndaşlary, ne-de adam hukuklary aktiwistleri onuň işi boýunça kazyýet kararlaryny türkmen häkimiýetlerinden alyp bilmedi.
2. Jenaýat kodeksiniň ozal hökümde peýda bolandygy aýdylýan ýedi maddanyň hasabatda ýoklugy, aýdylyşy ýaly ähli "kazyýet işiniň" ak ýüplük bilen tikilendigini görkezýär, sebäbi subut edilmedik aýyplamalar sebäpli gyzyklanýan taraplar ýüze çykyp ýa-da ýitip bilerler, sebäbi kanuny bozmak däl-de, takmynan aýdylanda, diňe düzülen. Görnüşi ýaly, Şyhmyradow tarapyndan “ogurlanan” bäş sany SU-17 söweşijisi we beýleki ýaraglar we ok-däriler aslynda ol ýerde ýokdy, ýöne soňra “janyna kast etmek synanyşygy” dörän Nyýazowyň hassalyk hyýalynda bardy?
Resmi Aşgabadyň ozal berk saklan öňki Daşary işler ministri, şeýle hem türkmen adalatynyň beýleki pidalary: är-aýal Bazargeldi we Aýjemal Berdiýewler, protestant kilisesiniň ruhanysy Ilmyrat Nurlyýew, raýat aktiwistleri Annagurban Amanglyjow we Sapardurdy Hajyýew agzalýan hasabatda peýda boldy wetürkmen häkimiýetleriniň jezasyz galmak baradaky öňki ynamyny ýitirýändigini görkezýär. Şeýle bolsa, Gynamalar komitetinde geçiriljek ara alyp maslahatlaşmada adam hukuklaryny goraýjylaryň Komitete iberip bilmejek maglumatlary barada täze düzgün bozmalar we täze pidalar üçin jogap bermeli boljakdygyna taýyn bolmaly.
Nurgözel Baýramowa
