BMG Adam Hukuklary Geňeşi Nýu-Ýorkda diwar bilen gepleşik geçirdi.
Köpçüligiň aýdyşy ýaly, ker adamdan serçäniň aýdymy hakda soramaň. BMG-nyň Adam hukuklary komiteti Türkmenistanyň Raýat we syýasy hukuklar baradaky halkara şertnamasynyň (CCPR) ýerine ýetirilişi baradaky hasabatyny ara alyp maslahatlaşanda, komitet agzalary diňe bir syýasy ker bolman, eýsem türkmen häkimiýetleriniň körlügi bilen hem ýüzbe-ýüz bolup görünýär. Bu netijäni çykarmak kyn däl, halkara guramasynyň türkmen tarapdan jogap garaşýan soraglarynyň sanawy (we olaryň 30-dan gowragy bar!) alty aýdan gowrak öň, ara alyp maslahatlaşmaga taýýarlyk döwründe ýazmaça görnüşde Türkmenistana iberilipdi.
Komiteti anyk näme gyzyklandyrdy?
Ilki bilen, Bileleşigiň düzgünleri, ýagny iş ýüzünde hukuk goraýjy edaralaryň, hususan-da kazyýet ulgamynyň we beýleki birnäçe meseleleriň ulanylyşyny nädip tapyp bolar? Mysal üçin, ýokary okuw jaýlaryna we döwlet gullugyna işe gireniňizde “üçünji derejeli barlaglar” diýlip atlandyrylýan diskriminasiýany ýok etmek üçin haýsy çäreler görülýär ýa-da ýurduň pes derejesi bar diýlen beýannama nähili teswir bermeli? AIW / AIDS-iň ýokaşmagynyň, şeýle hem AIW / AIDS ýokaşmagyndan goramagyň serişdeleriniň ýeterlik däldigi ýa-da tussag edilenlere gynamalaryň we zulum edilmeginiň Türkmenistanda giňden ýaýrandygy baradaky aýyplamalara nädip düşündiriş bermelidigi ýa-da habarlara jogap bermelidigi iş ýüzünde kazyýet işiniň kepillikleri, günäkärlenýänler köplenç bu kepilliklerden mahrum bolýarlar;
Emma gepleşikleriň boş we kör diwar bilen geçirilýändigini ýatdan çykaralyň, sebäbi Türkmenistanyň konstitusiýasy, Jenaýat kodeksi we beýleki birnäçe kanunçylyk hereketlerinden köp böleklerden başga, gepleşige gatnaşyjylar hiç zat eşitmediler. Has dogrusy, Türkmenistanda sanalanlara meňzeş delilleriň ýokdugyny eşitdiler - SSSR-de jyns gatnaşygynyň (seks) ýoklugy baradaky meşhur sözleri ýada salýan söz.
Mundan başga-da, türkmen tarapynyň pikirine görä, şeýle "çylşyrymly" soraglaryň hemmesi, altyn asyrdan başlap, täze Galkynyş eýýamyna giren we gülläp ösen Türkmenistany ýigrenmekden dörän erbet migrantlar tarapyndan başlandy. Soňky 5 ýylda ýeterlik derejede janlandy - Gurbanguly Berdimuhammedowyň ilkinji prezidentlik möhleti göni güýç we bagt döwrüne geçirildi.
Elbetde, türkmen delegasiýasynyň agzalary tarapyndan görkezilen güýç we bagt ýagdaýy: Daşary işler ministriniň orunbasary Wepa Hajyýew, Türkmenistanyň prezidentiniň ýanyndaky Türkmen Milli Demokratiýa we Adam Hukuklary Institutynyň müdiri Ýazdursun Gurbannazarowanyň, şeýle hem Türkmenistanyň BMG-däki wekili hemişelik Aksoltan Ataýewa - hasabaty taýýarlaýanlar tarapyndan meýilleşdirilişi ýaly, mejlisler otagynda şol "erbet emigrasiýanyň" wekillerini, ýagny garaşsyz adam hukuklary guramalarynyň ýolbaşçylary Farid Tuhbatullina, Wýaçeslaw Mamedow we Timirhan Misrihanowy görenlerinde aç-açan kemsidildi.
Hanym Gurbannazarowanyň syýasy höwes derejesi şeýle bir peseldi welin, şaýatlaryň sözlerine görä, hasabaty monoton we samsyklyk bilen okapdyr, başlyk onuň sözlerini bölmäge mejbur boldy, zaldaky ýüzden gowrak synçynyň häzirki wagtda özüni ýerdäki jennet diýen ýaly yglan eden ýurduň wekillerini diňlemek islegini uly şatlyga öwürdi. Bu waka "gaty gorkunçdy", bir şaýat habar berýär: "Ol kärdeşi bir üýşmeleň kagyzyň içinde saklanan ýerini tapjak bolýarka, ýuwdunyp, bir stakan suw içýärdi". Mundan başga-da, Türkmen Demokratiýa institutynyň müdiri hanym aslynda, adam hukuklary bilen baglanyşykly birnäçe meselede işleýän adamdy.
Türkmenler topary delegasiýa hünärsiz hünärmenleri goşmak bilen ýalňyşlyk goýberendir. Ýazdursun Gurbannazarowa institutyň müdiri bolup bary-ýogy iki ýyl bäri işleýär we, mundan öň Türkmenistanyň Mejlisinde (mejlisinde) adam hukuklaryny we azatlyklaryny goramak boýunça komitetiň başlygydygyna garamazdan, adam hukuklaryny goraýjylaryň "urmagyna" garşy durmagy öwrenmändigi görünýär. Delegasiýanyň ikinji agzasy, Daşary işler ministrliginiň başlygynyň birinji orunbasary Wepa Hajyýew hem özleriniň aýdyşy ýaly "bulaşdy": Adam hukuklary komitetiniň agzalarynyň köp sanly düzgünleriň we maddalaryň agzalan sözlerine jogap hökmünde hasabatda häkimiýetler tarapyndan hakykatda gözegçilik edilmeýär, Hajyýew: "Kanunlardan we düzgünlerden başga-da Gündogarda tejribe bar" -diýdi. (Ýeri gelende aýtsak, türkmenleriň “tejribesiniň” diňe bir kanunlary ýerine ýetirmän, eýsem gönüden-göni bozýandygyny onsuz hem bilinýärdi).
Deňeşdirmek üçin: Geçen ýylyň ahyrynda BMG-nyň Ykdysady, sosial we medeni hukuklar komitetine gatnaşýan hasabaty hödürlemek üçin ykdysadyýet we ösüş, adalat, bilim ministrlikleriniň işgärleri şeýle hem Mejlisiň Ykdysady we sosial syýasat komitetiniň başlygy ýaly has möhüm delegasiýa Ženewa geldi.
Dogry, bu türkmen delegasiýasyny köp "ýakymsyz" soraglardan halas etmedi, şeýle hem Komitet tarapyndan geljek üçin berlen seýrek teklipler, şol sanda aşakdakylar: Pariž ýörelgelerine laýyklykda Türkmenistanda döredilmek mümkinçiligine garamak, garaşsyz milli adam hukuklary guramasy, Ykdysady, Durmuş we Medeni Hukuklar baradaky Bileleşigiň hukuklarynyň berjaý edilişine gözegçilik etmeli. Şeýle isleg, Komitetiň Türkmenistanda beýle guramanyň ýokdugyna alada bildirýändigi bilen baglanyşykly beýan edildi, sebäbi prezidentiň döwründe döredilen Türkmen Milli Demokratiýa we Adam Hukuklary Instituty, adam hukuklaryny öňe sürmek we goramak bilen baglanyşykly milli guramalaryň derejesi baradaky Pariž ýörelgelerine laýyk gelmeýär.
Şeýlelik bilen, hanym Gurbannazarowa, aýdylyşy ýaly, sürüde towuk ýaly tutuldy: diňe bir bu şübheli ulgamy görkezmek bilen çäklenmän, Pariž ýörelgeleri barada hiç zat eşitmedi!
Emma komitetiň mejlisler otagyna gaýdyp geleliň. Türkmenleriň hasabatyny ara alyp maslahatlaşmagyň ilkinji güni eýýäm köp garaşylmadyk ýagdaý döretdi. Görnüşi ýaly, ýygnananlar Türkmenistanda agdyklyk edýän ýagdaý, raýatlaryň hukuklarynyň bozulmagy, korrupsiýa we neşe gaçakçylygy, şeýle hem akylly Arkadagyň ýolbaşçylygyndaky döwletdäki güýç we bagt döwrüniň beýleki “jadygöýlikleri” barada ýeterlik eşitdiler. Şonuň üçin ýygnanan hünärmenleriň biri derrew: “Biz bu ýerde internetde okalýan we gowy niýet bilen döredilen kanunlar hakda eşitmek üçin gelmedik. Bu kanunlary, umuman, aýratyn halatlarda ulanmak tejribesi barada maglumat almak üçin geldik" diýdi.
“Biziňkiler” mümkin boldugyça söweşdiler. Ýakynda Türkmenistanda ombudsmeniň - adam hukuklary boýunça komissaryň garaşsyz institutynyň dörediljekdigini, ýurtdaky daşary ýurt habar beriş serişdeleriniň “giň erkinlige eýe bolýandyklaryny”, dünýä belli agentlikleriň, şol sanda “France Press” we “Associated Press” habar gullugynyň 32 žurnalistiniň Türkmenistanda erkin işleýändigi habar berildi.
Daşary işler ministrligi hepdede metbugat konferensiýalaryny geçirýär we ýurtdaky häzirki wakalar barada pikir alyşýar. Mundan başga-da, 2011-nji ýylyň ikinji ýarymynda ýene 50 daşary ýurtly žurnalist Türkmenistana baryp, garaşsyz çeşmeleriň aýdyşy ýaly Owadan-Depe türmesiniň ýapyk türme däldigini görkezdi, sebäbi daşary ýurtlulara degişli diplomatik wekilhanalaryň işgärleridaşary ýurtly tussaglara zyýarata gelýärler.
Daşary işler ministrliginiň işgäri, ýygnananlara syýasy ussatlygy bilen aýratyn täsir galdyrdy. Mysal üçin, hasabatyň mazmuny bilen garaşsyz çeşmeler tarapyndan berlen delillerin arasyndaky tapawut barada soralanda, ýakyn wagtda türkmen hökümetiniň täze maglumat syýasaty sebäpli halkara guramalaryna has resmi maglumatlaryň beriljekdigini aýtdy. Umuman aýdanyňda, düzgün bozmalar baradaky habarlar barada aýdylanda bolsa, şu günki ýygnakda öz wekiliýetiniň bolmagy Türkmenistanyň daşarky çeşmelerden gelýän aýyplamalara jogap bermek isleýändigini görkezýär. Aýdyşlary ýaly, isleg bar! Emma Komitetiň agzalary hiç hili düşnükli jogap eşitmediler ...
Hanym Gurbannazarowa barada aýdylanda bolsa, ol diňe bir eşidişiň, görüşiň däl, eýsem wyždanyň hem ýokdugyny aç-açan görkezip, Komitetiň agzalarynyň anyk jogaplara bil baglamak üçin düzgün bozulmalarynyň anyk delillerini görkezmelidigini aýtdy: “Belli bir deliller agzalsa soň anyk jogaplar berler"-diýdi. Megerem, kärdeşler arkalaşyklarynynyň, adam hukuklaryny goraýjylaryň Komitete iberen hasabatlary onuň üçin ýeterlikli däl ýaly. Diňe gygyrmak isleýärin: “Sen biziň demokratik zenanymyz, demokratik!”
Şeýle-de bolsa, BMG hünärmenlerini saman bilen aldap bolmaz! Şeýlelik bilen, Şwesiýaly gepleşige gatnaşajy gynamalaryň öňüni almak üçin hukuk binýadynyň meselesini gozgady. Hasabatdan çen tutsaň, Türkmenistanyň adam hukuklary babatynda öz ýurduna garanyňda has ösen bolandygyny aýtdy. Şeýle-de bolsa, Türkmen türmelerinde we tussaghanalarynda Gynamalara garşy komitetiň maslahat berşi ýaly garaşsyz synçylar tarapyndan barlanylandygy ýa-da hökümediň Halkara Gyzyl Haç Guramasynyň jeza çärelerini görmek baradaky haýyşyna hökümetiň beren jogaby bilen gyzyklandy. Mundan başga-da, adam hukuklaryny goraýjy aktiwistler tarapyndan berlen hasabatyň bir bölegini, türkmen raýatlarynyň hukuklarynyň bozulandygyny habar bermekden gorkýandyklaryny we az sanly raýat aktiwistiniň howpsuzlygyna howp salýan şertlerde işleýändigini aýdýar.
Öwreniji şwesiýaly, mysal üçin, Türkmen milli demokratiýa we adam hukuklary institutynyň kitaphanasynda BMG-nyň türkmen hökümetine garşy tankydy belliklerini öz içine alýan resminamalaryň ýokdugyny mälim etdi. Mundan başga-da, bu kitaphana girýänler, şeýle hem internet kafelerini ulanýanlar, girenlerinde pasportyny görkezmeli bolýarlar, bu adam hukuklary barada maglumat gözleýänler üçin päsgelçilik hökmünde kabul edilip bilner. Şeýle hem, ony Saparmyrat Nyýazowyň döwründen bäri, kazyýet ulgamy prezidentiň tabynlygynda, "Femisyň hyzmatkärleri" üçin dalaşgärleri saýlaýan prezidentden tabyn bolan döwürden bäri kanagatlandyrmady. Ikitaraplaýynlygyň we bigünälik prezumpsiýasynyň bozulmagynyň mysaly hökmünde 2006-njy ýylda "Azatlyk" radiosynyň erkin işleýän işgärlerine, şol sanda entek düşnüksiz ýagdaýlarda türmede ölen Ogulsapar Myradowa iş kesildi. Bu beýannama garaşylmadyk jogap aldy. Wepa Hajyýewiň habar berşi ýaly, Ogulsapar Myradowa ... türmede öz janyna kast etdi, ölüminiň sebäbini bolsa türkmen tarapy halkara guramalaryna derrew habar berdi.
Ara alyp maslahatlaşmaga gatnaşyjylar aýal-gyzlara garşy maşgaladaky zorluk, derňew we höküm çykarylanda kämillik ýaşyna ýetmedikleriň hukuklarynyň bozulmagy, döwlet agdarylyşygy we 2002-nji ýylyň noýabr aýynda prezidentiň janyna kast etmek synanyşygynda günäkärlenýänleriň ykbaly bilen gyzyklandy. "Serhetsiz lukmanlar" guramasynyň işgärleriniň näme üçin Türkmenistany terk edendikleri, häzirki wagtda Türkmenistanda näçe rus raýatynyň galýandygy, "goşa raýatlaryň" ýagdaýy we "ady ýok" ýurtlaryň we dini hereketleriň wekilleriniň ýagdaýy, adam söwdasy, türkmen gyzlarynyň Türkiýede we Birleşen Arap Emirliklerinde jyns guly bolýandygy hakykatynyň hökümetiň nähili öňüni alýandygy bilen gyzyklandylar, we Türkmenistanda daşary ýurtlara syýahat etmek gadagan edilen raýatlaryň “gara sanawlary” bar. Duşuşyga gatnaşyjylar mejbury göçürilmeli adamlaryň ykbaly barada-da alada etdiler.
“Serhetsiz lukmanlar” barada bolsa, Wepa Hajyýew bu hekaýada hiç hili syýasy tarapyň ýokdugyny belläp, "şahsy bähbitler ýüze çykanda" kynçylykly ýagdaýyň ýüze çykýandygyny oýlanmak bilen goşdy. Hormatly ministriň orunbasary nämäni aňladýandygy entek belli däl. Şeýle hem, bir topar adamyň Türkmenistandan gitmeginiň näme üçin gadagan edilendigini anyk düşündirip bilmedi, ýöne bu adamlaryň sanawynyň “37 müňden azdygyny” aýtdy. Mälim bolşy ýaly, bu adam hukuklaryny goraýjylaryň görkezen şekili.
Mejbury göçürmek meselesinde Hajyýew Ýokary Kazyýetiň habaryna görä, bu tejribäniň 2007-nji ýyldan bäri Türkmenistanda ulanylmaýandygyny aýtdy.
“Azatlyk” radiosynyň işgärleriniň yzarlanmagy baradaky soraga jogap beren Hajyýew, Türkmenistanda alyp barýan işlerine žurnalistika diýip bilmejekdigini aýtdy. "Azatlyk" radiosy ýalan maglumatlary ýaýradýar we çeşmelerine 20 dollar töleýär diýdi. Şeýle-de bolsa, “Azatlyk” radiosy üçin maglumat ýygnaýanlary yzarlaýan ýagdaýlar barada maglumat ýok.
Şeýle hem ýygnakda Ynsan Hukuklary Komitetiniň raýatlardan Türkmenistan tarapyndan raýat we syýasy hukuklar baradaky halkara şertnamasynyň bozulmagy barada dokuz sany şikaýat alandygy habar berildi, olaryň bäşisi häzirki wagtda Komitet tarapyndan seredilýär. Geňeş üçüsinde düzgün bozmalary ykrar etdi we indi türkmen tarapynyň pikirini bilmek isleýär.
Komitetiň mejlisiniň teswirnamasyndan görnüşi ýaly, Türkmen Daşary işler ministrliginiň wekili Wepa Hajyýew üçüsine-de teswir berdi. Şeýle-de bolsa, teswirnamada diňe bir şikaýat agzalýar - Türkiýäniň raýaty Faruk Bozbeý, jenap Hajyýewiň şikaýatçynyň adalatly we aç-açan kazyýet işi bilen üpjün edilendigini aýtdy. Terjimeçiniň we aklawçynyň ýoklugy baradaky şikaýatlar barada aýdylanda bolsa, olar hakykata laýyk gelmeýär we türk telekeçisiniň özüne gynamalary ulanmak baradaky aýdanlary hiç hili subutnamanyň ýokdugyny aýtdy.
Şunuň bilen baglylykda, Tatýana Şyhmyradowa ýüz tutduk, ol hem BMG Adam Hukuklary Komitetine adamsyna, Türkmenistanyň öňki Daşary işler ministri Borisiň garşysyna edilen raýat we syýasy hukuklar baradaky halkara şertnamanyň birnäçe maddasynyň bozulmagy barada habar iberdi. Şyhmyradow 2002-nji ýylyň dekabrynda ömürlik türme tussaglygyna höküm edildi. Ine, onuň aýdanlary:
Hakykatdanam, şu ýylyň aprel aýynda BMG-nyň Adam hukuklary komitetine şikaýat iberdim. Gorkularyma we dostlarymyň ýakyn wagtda habarymyň garalmajakdygy baradaky duýduryşlaryna garamazdan, Komitet ýüzlerçe şuňa meňzeş resminamalary alany üçin, tiz wagtdan jogap aldym. Gözden geçirildi we şuňa meňzeş ýagdaýlarda kabul edilen tertibe laýyklykda meseläniň ähmiýeti barada düşündiriş almak üçin Türkmenistana iberildi. Onda bar bolan subutnamalara esaslanyp, adamym bilen baglanyşykly 6-njy madda, 1-nji bölüm, 7-nji, 9-njy, 14-nji maddalar, 1-nji bölüm we 15-nji maddalaryň bozulandygyny öňe sürdüm. Hususan-da, derňew we kazyýet işinde edilen hukuk bozulmalary, tussag Şyhmyradowyň daşarky dünýäden üzňeleşmek şertinde dokuz ýyldan gowrak wagt bäri tussag edilmegi we boýun aldyrmak üçin gynamalaryň oňa garşy ulanylandygy barada gürleşýäris.
BMG komitetiniň işine laýyklykda alty aýyň içinde ýurda şikaýat barada düşündiriş bermek üçin hiç hili jogap gelip bilmedi, netijede Komitet Türkmenistana ýatlatma iberdi we jogap bermek üçin täze möhlet kesgitledi. Arz-şikaýatymyň ýokarda agzalan Komitetiň mejlisinde hem ara alnyp maslahatlaşylan bolmagy ähtimal, ýöne men muny bilemok. Elbetde, türkmen häkimiýetleriniň BMG tarapyndan eýýäm zor bilen ýitirim bolmagyň pidasy hökmünde ykrar edilen adamym we garyndaşlary henizem garaňkylykda galan beýleki tussaglaryň ykballary hakda bilkastlaýyn gizlemek hakykatyny boýun aljakdygyna umyt az....
Diwar bilen gepleşik geçirmek hemişe diýen ýaly biderek iş. Türkmenleriň raýat we syýasy hukuklaryň berjaý edilişi baradaky hasabatyny ara alyp maslahatlaşmagyň soňky tapgyrynda komitetiň başlygy Zonke Zanele Madžodinanyň, bu gepleşige gatnaşanyna begendi we adam hukuklary babatynda henizem kynçylyk çekýän uzak we öndürijilikli gatnaşyklaryň başlangyjy diýip umyt etdi. Ösüşe diňe täze kanunlaryň kabul edilmegi bilen çäklenmän, eýsem amaly durmuşa geçirilmegi arkaly hem ýetip boljakdygyny aýtdy. Gynansagam, syýasy kerlerden ejir çeken türkmen häkimiýetleri bu ýönekeý netijä entek düşünip bilmediler.
Nurgözel Baýramowa
