Biz 19/19/2005 taryhdaky 150 belgili habarymyzda aktýor we režissýor, A.S.Puşkin adyndaky rus drama teatrynyň çeper ýolbaşçysy, Türkmenistanyň halk artisti Çary Işangulyýewiň Aşgabadyň merkezindäki 9 gatly binanyň girelgesinde param parça bolan jesediniň 14-nji oktýabrda irden tapylan syrly ölümi hakynda ýazdyk.
Metbugat habarnamasy ýa-da mazmunly habar berilmedi. Maglumatlarymyza görä, diňe 19-njy oktýabrda Ç. Işangulyýewiň aradan çykandygy Prezident S.Nyýazowa habar berildi. Ol hem bolsa, ertesi gün Russiýa Federasiýasynyň Daşary işler ministri S.Lawrow Aşgabat şäherine gelmeli bolany üçin we sapar programmasy A.S.Puşkiniň adyndaky Rus drama teatryna baryp görmegi öz içine alýardy.
Prokuratura teatr režissýorunuň ölümi barada prezidente habar bermezden ozal jenaýat subutnamasynyň ýoklugy sebäpli jenaýat işini ýapdy, bu bolsa S.Nyýazowa Işangulyýewiň özüni öldürendigi barada habar bermäge mümkinçilik berdi.
Merhumyň kärdeşleriniň we garyndaşlarynyň pikiriçe, onuň öz janyna kast etmegine hiç hili sebäp ýokdy. Sahna ussasynyň gülläp ösen maşgalasy, ajaýyp aýaly, iň gowy görýän işi, döredijilik üçin giň mümkinçilikleri bardy, teatryň baş müdiri bolmak üçin öňde uly meýilnamalar bardy.
Kärdeşlerimiz şeýle jikme-jiklikleri tapmagy başardylar. Başlyk bolan komissiýa Ç. Işangulyýewiň ölüminden takmynan 10 gün öň, Türkmenistanyň döwlet gurjak teatrynyň başlygy Jeren Durdyýewanyň (bilermen adamlaryň pikiriçe, prezidentiň halanýanlary) işine gözegçilik barlagy tamamlandy. Maliýe işgärleri, salgyt hünärmenleri, aklawçylar topary Aşgabatda hasaba alynmadyk we sungat bilen hiç hili baglanyşygy bolmadyk Tejen şäherinden garyndaşlaryny işe almak, ýok işgärler üçin gara işgärler sanawyny saklamak, döwlet gaznalaryny şahsy maksatlar üçin ulanmak we has köp düzgün bozmalary ýüze çykardy.
Mollanepes adyndaky drama teatrynyň çilim çekilýän otagynda audit gutarmanka, Jeren Durdyýewa marlylaryň (Işangulyýewiň Marlydygy) Ahallylary gysýandyklaryny aç-açan aýtdy (Durdyýewa Tejenden, bu Ahal welaýaty), ýöne olar üstünlik gazanyp bilmez diýdi. Bir sagatdan soň (ýurtda ýazgaryş, esasanam prezidente ýakyn adamlaryň arasynda ýazgarmak düzgüni diýen ýaly), bu söhbetdeşlige gatnaşan her bir şaýat Durdyýewanyň sahna arkasyndaky çykyşyny ara alyp maslahatlaşmak üçin Milli howpsuzlyk ministrligine çagyryldy.
Şondan soň premýer-ministriň orunbasary, Saglygy goraýyş we lukmançylyk senagaty ministri Gurbanguly Berdimuhamedow Ç. Işangulyýewe jaň edip, Durdyýewanyň eden işleriniň gerimini ulaldyp, rehimsizlik bilen komissiýanyň işi barada hasabat ýazmagy teklip etdi. Puşkin teatrynyň baş müdiri hasabatyň bolşy ýaly hakyky maglumatlaryny görkezjekdigini, ulaldyp görkezmejekdigini aýtdy.
Belki, şu telefon söhbetdeşligi MNB-den öň Çary Işangulyýewiň kalbynda gorky döreden bolsa gerek. Näme bolsa-da, ony tanaýanlaryň hiç biri-de Işangulyýewiň özüni öldürmegine ynanmaýar.
Görnüşinden, Işangulyýew prezidentiň töweregindäki bäsdeş toparlar tarapyndan öz bähbidine ulanyldy. Bu ugurlardaky “jana” ýakynlyk ugrundaky göreş degişme däl, esasanam prezident öz töwereginden iň täsirli iki adamy, premýer-ministriň orunbasary Ýolly Gurbanmyradow we Prezident administrasiýasynyň başlygy Rejep Saparowy türmede goýandan soň.
Elbetde, prezidentiň "kazyýetinde" şeýle syrly wakalar köpdi. Belki, wagtyň geçmegi bilen bu syrlar aýan bolar. Ýöne bir syr çözülmän galar - adamlar näme üçin güýç merdiwanyna çykmak üçin hemme zada taýýarlar, ozalkylaryň türmelerde nähili gutarýandygyny görseler hem?
Türkmen pagtasy- ýüke öwrülen baýlyk
Şu ýyl Prezident S.Nyýazow azyndan 2,200,000 tonna türkmen pagtasyny ýygnamagyny isledi. Geçen ýyl hem şeýle ädim ädilipdi. Şeýle-de bolsa, öňki ýyllardaky ýaly meýilleşdirilen ädim ädilmez. Häzirki wagtda ýurt takmynan 723,000 tonna, ýa-da meýilleşdirilen hasylyň üçden birinden az ýygnady.
“Turkmenistan.ru *” web sahypasyna görä, has soňky maglumatlary tapyp bilmedik, 2001-nji ýylda pagta meýdany 770,000 gektara çenli ýokarlandy. Netijede meýilleşdirilen hasyl her gektardan takmynan 28,5 sent, hakyky hasyly bolsa her gektardan 9,4 sent boldy. Hünärmenler şeýle hasylyň "ýabany" pagta, ýagny ideg, suwaryş ýa-da dökün bilmeýän pagta öndürýändigini aýdýarlar.
Pagta ösdürip ýetişdirmek daýhanlar üçin peýdasyz kär. Munuň esasy sebäbi hökümetiň bir pagta üçin 1 million manat ýa-da ABŞ-nyň walýutasynda kesgitlenen döwlet satyn alyş bahasyny kesgitlemegi - bu bary-ýogy 40 dollar.
Şeýle hem şu ýerde hasaplap bilersiňiz. Ýönekeý türkmen daýhan maşgalasy ortaça 7 adam (iki uly we bäş çaga). 3 gektar ýer kärendesine alýar. Bu maşgalanyň ýylyň dowamynda gowy işleýändigini, meýdanda köp zähmet çekendigini we güýzde her gektardan 30 sent pagta ýygnandygyny çaklalyň. Ýagny bary-ýogy dokuz tonna. 9 tonna pagta 9 million manat.
Emma bu maşgalanyň aljak mukdary däl. Bu mukdardan tohumlaryň, mineral dökünleriň, ýangyjyň, maşyn operatorlarynyň hyzmatlarynyň, zyýankeşlere we pagta kesellerine garşy himiki serişdeleriň bahasy 50 göterim aýrylýar, bir bölegi suwaryş suwy üçin, jemi 9 göterimi saklanýar. Daýhanlaryň girdejileri daýhan işçileriniň birleşmelerini (öňki kollektiw fermalary) dolandyrmak üçin saklanýar.
Takmynan ýedi million manat ýa-da takmynan 270 dollar galýar. Bu mukdary her maşgala agzasy bilen bölseňiz, adam başyna ýylda 40 dollardan az gazanarsyňyz. On iki aýa bölünse, adam başyna düşýän aýlyk girdeji bary-ýogy 83,000 manat ýa-da üç dollardan az bolar.
Mysal üçin, her gektardan 30 sent ýygnaýan maşgalany aldyk. Ýöne ähli maşgalalar gaty köp pagta ösdürip ýetişdirip bilmeýärler (makalanyň başynda biz her gektardan ortaça 9,4 sent hasyl alnandygyny aýtdyk) we şonuň üçin ýylyň ahyrynda olar döwletiň karzy bolup galýarlar.
Şonuň üçin oba maşgalalarynyň köpüsi maldarçylyk, hususy daşamaçylyk (ulaglary bar bolsa), öý meýdanlarynda işlemek ýa-da ownuk söwda bilen meşgullanmagy makul bilýärler, sebäbi bu olara pagta öndürmekden has köp peýdalar we girdeýjiler getirýär.
Daýhan birleşikleriniň adamlary pagta ösdürip ýetişdirmek üçin ýer kärendesine bermekden ýüz öwürýärler we olar muny etmäge mejbur bolýarlar. Daýhanlaryň köpüsi diňe pagta ekmek üçin ýer kärendesine almaga mejbur bolýarlar, sebäbi bu ýagdaýda mallaryny kärendesine alnan ýeriň golaýynda bakmaga rugsat berilýär.
Ýurduň ýolbaşçylary bularyň hemmesini bilýär. Ýöne näme üçindir pagta satyn alyş bahalaryny ýokarlandyrmaýar. Munuň ýerine oba hojalygy reformasy diýilýär.
Pagta öndürijileriň özleri, pagta gaýtadan işleýänler - Türkmenpagta, dökün öndürijiler - Türkmendökünhimiýa, traktorlaryň, kombaýnlaryň we beýleki oba hojalyk enjamlarynyň eýeleri - Türkmenobahyzmat, zyýankeşlerden ösümlikleri goramak hyzmaty, Dahanbank banky we ş.m. öz içine alýan oba hojalygy paýdarlar jemgyýetleri döredildi. Başga sözler bilen aýdylanda, hökümet çişirilen dolandyryjy işgärleri bilen bir nägehany döretdi, bu hyzmatyň netijesi hem daýhanyň egnine düşýär.
Iki ýyl ozal Prezident S.Nyýazow daýhanlara pagta tohumlaryna we gaýtadan işlemekden alnan önümlere eýeçilik hukugyny bermek arkaly täzelik girizdi. Bu pikir gowy, sebäbi daýhanlar öndürilen pagta üçin nagt däl-de, pagta ýagyny, mal iýmleri üçin gaýtadan işlenen pagta tohumlaryny hem alyp bilerler. Bu täzelik, haýsydyr bir şertnamalaýyn borçnamasyny ýerine ýetirip, her gektardan 30 ýa-da ondan gowrak pagta ýygýanlara gowy täsir etdi. Ýöne pagta ösdürip ýetişdireniňde diňe yhlas etmek ýeterlik däl, tükenýär we käbir ýerlerde şor toprak we suwaryş suwunyň ýoklugy daýhanlaryň ähli tagallalaryny puja çykarýar we şonuň üçin ahyrynda olaryň köpüsi diňe birnäçe kilogram pagta tohumyny, öz mallary üçin ýag we bir halta ýa-da iki halta gabykly başga iýmler alýar.
Emma bu pikir, pagta tohumlaryny gaýtadan işlemek üçin daýhanlara goşmaça töleg girizilmegi bilenem kemsidildi. Mundan başga-da, ýerli ýerine ýetirijiler özlerini ýatdan çykarmazlyga synanyşýarlar, ýagny, daýhanlar bilen hasaplaşyklarda her dürli düzgün bozmalara ýol berýärler. Mysal üçin, aşa agramly iýmit we ýagy doldurmazlyk ýaly hileler adaty bir zat, ýa-da kagyzlar nebitiň kilogramda berilýändigini görkezýär, ýöne aslynda nebit litrde paýlanýar, şonuň üçin tapawut kimdir biriniň jübüsine ýa-da buny daýhana gowşuranyň jübisine girýär.
1991-nji ýyldan bäri ýyl, ýagny Türkmenistan garaşsyzlygyny alan pursatyndan başlap, ýurt meýilleşdirilen pagta hasylyny alyp bilmeýär. Pagta satyn almak bilen baglanyşykly 100 göterime ýeten ýyllar bar bolsa, bu ýazgylar diňe kagyz ýüzünde.
Meýilleşdirilen pagtany öndürip bilmezligiň köp sebäbi bar. Birinjisi- ýokarda agzalan arzan bahalar. Şeýle hem, ekin dolanyşygy ýok. Pagta 30-40 ýyl ýa-da ondanam köp meýdanda ösdürilip ýetişdirilýär. Soňky ýyllarda tohum öndürmekde uly ýitgiler boldy - beýle ylym ýok, hünärmenlerem ýok, şonuň üçin şübheli hilli tohumlar bilen ekilýär. Bilşiňiz ýaly, näme ekseň şol hem çykar.
Öz gezeginde ekin dolanyşygynyň ýoklugy, suwaryş we kollektor-zeýkeş torlarynyň äsgermezligi ekin meýdanlarynyň zaýalanmagyna, topragyň şorlaşmagyna we gurluşynyň ýaramazlaşmagyna getirýär. Meýilleşdirilen hasylyň azyndan üçden birini almak üçin topraga aşa köp mukdarda mineral, azot dökünleri ulanylmaly. Daýhanlaryň özleriniň aýdyşy ýaly, bu ýer neşekeş boldy - azot ýa-da fosfor dökünleriniň “dozasyny” bermeseňiz, munuň öwezine hiç zat bermez.
Sowet döwründen galan buýruk-dolandyryş usuly hem gowy zat getirmeýär. Prezident, ýurduň dürli sebitleriniň howa şertlerine garamazdan, pagta ekmegi ýa-da ýygnamagy şeýle senä çenli tamamlamagy talap edýär.
Häkimleriň (ýerli dolandyryş baştutanlarynyň) üýtgemegi bilen bökmek, türkmen oba hojalygynyň ýene bir betbagtlygydyr. Täze bellenen häkim bu wezipede uzak wagtlap galmajakdygyna öňünden ynanýar, şonuň üçin oba hojalygy bilen ýagdaýy gowulaşdyrmak, hatda daýhanlaryň ýagdaýyny gowulaşdyrmak hakda pikir etmeýär. Häkim öz wezipesini öz isleglerini kanagatlandyrmak üçin ulanmak isleýär.
Elbetde, bu ugurdaky mesele ykdysadyýetdäki beýleki meseleler bilen bilelikde çözülmelidir. Emma, gynansak-da, häkimiýetler hemme zady basyş we gorkuzmak arkaly çözmäge öwrenişdi. Pagta we umuman ykdysadyýet, näme üçindir türkmen hökümetinden gorkmaýarlar, iň bolmanda şu güne çenli.Şeýle-de bolsa, buýruk we gözegçilik usullary bilen ykdysadyýet kanunlarynyň arasyndaky göreş dowam edýär we kimdir biri ýeňer.
Aşgabatda geýilýän zatlar
Kärdeşlerimizden aýallaryň ýurduň paýtagtynda köplenç geýýän zatlaryny suratlandyrmagyny haýyş etdik.
Ýerli däl milletlerden bolan aýallaryň ep-esli azdygy derrew bellendi. Garaşsyzlyk ýyllarynda ruslaryň, ukrainleriň, tatarlaryň, koreýleriň we beýlekileriň köpçülikleýin göçmegi statistiki maglumatlar bolmasa-da göze ilýär.
Şeýle-de bolsa, ýerli milletden bolmadyk aýallary köplenç orta ýaşdan uly bolsa-da tapyp bolýar. Elbetde, ýaşlaram bar. Ýaşlar "günbatar" modasyna görä geýinýärler, ýagny jalbar, jyns, kapri (bili gysgaldylan gysga balak), şortik, top, kiçi ýubka, geýim we ş.m.
Ýerli milletlerden bolan aýallary ýaşy boýunça we “ýerli” (Aşgabat) we “täze gelenler” (welaýatlar) bölmek gerek. Ýetginjekler we gyzlar metropoliten uzyn köýnek we kostýum geýýärler, balaksyz (topukdaky nagyşly balak, milli eşigiň bir bölegi) we iň geň ýeri, hijabsyz. Olaryň köpüsi jalbar ýa-da kapri balak we britelkada topik geýýärler.
Garry Aşgabat aýal-gyzlary uzyn ýubkaly, gaty seýrek balakly, türkmen keşdeli owadan köýnek geýýärler, ýöne adaty kesilen däl, hemmesi gysga saçly we hijably däl. Hususy awtoulaglarda aýallar (esasanam ýaşlar) köp, eşikleri Ýewropa modaly we gaty owadan.
Welaýat zenanlary milli eşik, hijap we balak geýýärler. Esasan bazarlarda, lomaý bazarlarda, jemgyýetçilik ulaglarynda bolýar.
Elbetde, mekdep okuwçy gyzlary we okuwçylary, dynç günleri, bolşy ýaly, kellesi (milli tahýa) we uzyn köýnek geýýärler. Iň gülkünç tarapy, talyplaryň uzyn örgünleri bolmaly (elbetde, köpüsinde beýle zat ýok), bu örgünleri bazardan satyn alýarlar we kellelerine berkidýärler. Bu görnüşde ýokary okuw jaýlaryna gidýärler.
Welaýatlarda ýagdaý birneme üýtgeşik, bu ýerde düzgünler has berk, köplenç býudjet guramalarynda işleýän ýerli milletlerden bolmadyk aýal-gyzlar hem türkmen köýnekde işlemeli bolýarlar.
Döwlet edaralarynda işleýän erkeklere, mekdepdäki mekdep okuwçylary ýaly, jynsyda işlemek maslahat berilmeýär.
Täze banknotlar. Surat ýaly
Döwlet garaşsyzlygynyň 14 ýyllygy we milli walýutanyň girizilmeginiň 12 ýyllygy mynasybetli Türkmenistanyň Merkezi Banky bäş ýüz, bir müň, bäş müň on müň manatlyk 2005-nji ýyldaky modeliň täze banknotlaryny çykardy.
Täze banknotlar dizaýn we reňkleriň köp bolmagy boýunça ozal berlen banknotlardan ep-esli tapawutlanýar. Suratkeş banknotlaryň kiçi meýdanynda paýtagtda täze binalaryň şekillerini, ýadygärlikleri, gadymy şaý-sepleri, milli bezegleri, prezidentiň portretini, sanlary, alamatlary we beýleki ownuk maglumatlary ýerleşdirmegi başardy. Bir seretseň, boýalan gara saçly häzirki S.Nyýazowdan tapawutlylykda, çal saçly prezidentiň portreti bilen pul ýa-da reňkli suratlardygyny kesgitlemek kyn. Professional suratkeşler köp mukdarda boýag ulanmagyň saýlawsyzlygyň alamatydygyny derrew bellediler.
Merkezi bank täze banknotlaryň her hili galplyklardan ýokary derejede goraglydygyny habar berdi. Şol sanda metal sapak, suw belligi, mikroprint we mikropattern, kipp effekti, lýumesent goragy, magnit we ş.m.
Beýleki gowulaşmalardan we täzeliklerden başga-da, banknotlarda Türkmenistanyň prezidenti S.Nyýazowyň goly bolar.
Aslynda, milli banknotlarda Merkezi bankyň başlygynyň ýa-da ýurduň baş hazynasynyň goly bar diýlip kabul edilýär. Belli bir wagta çenli Türkmenistanda-da şeýle tejribe bardy. Emma Merkezi Bankyň öňki başlygy H. Orazow ýurtdan çykyp, türkmen oppozisiýasynyň liderlerinden birine öwrülenden soň, bu wezipede mirasdüşerleri gaty gysga wagtlap işlediler, prezident S.Nyýazow banknotlara özi gol çekmek kararyna geldi.
Ýeri gelende aýtsak, H. Orazow tarapyndan gol çekilen banknotlar henizem dolanyşykdan çykarylsa-da ulanylýar. Görnüşine görä, indi olardan doly dynmak kararyna geldiler.
Türkmen adam hukuklary başlangyjy.
