Türkmenistanyň prezidenti ýurtda 1-nji iýuldan köpçülikleýin protestleriň geçirilmegine rugsat berýän kanuna gol çekdi. Türkmen lideriniň ozalky ähli demokratik özgerişleri esasan bezegdi. Bu kanunyň işlemegine rugsat berilermi?
Duşuşyklar, ýygnaklar, demonstrasiýalar. Türkmenistan henizem bularyň hemmesini häkimiýetlerden aýry etmäge rugsat berilýär diýen pikire öwrenişmeli. Köpçülikleýin protestlere rugsat berýän kanunyň diňe 1-nji iýulda güýje girmeginiň sebäbi bolup biler. Ýöne hökman goşular, sebäbi döwlet baştutany oňa gol çekdi. Emma Gurbanguly Berdimuhammedowyň öz raýatlaryny demokratik bir zat bilen zaýalamagyna köp wagt boldy. Ondan öň birden döwlete degişli bolmadyk ilkinji gazet açar ýa-da Senagatçylar we telekeçiler bileleşigi esasynda oppozisiýa partiýasy döreder, hatda wekillerini parlamentde bellige alardy. Başgaça aýdylanda, bu demokratiýada hemme zady özüň etmeli.
Indi görnüşler bar. Her niçigem bolsa, ýygnanyşyklar baradaky kanun islendik abraýly raýata ýa-da şol bir jemgyýete köçäni halkyň ygtyýaryna almaga mümkinçilik berýär. Çäkli wagt bolsa-da, prezident bolmazdan we dabaraly ýagdaýda bolmazdan mümkindir. Döwlet baştutanynyň, mejlisiň, hökümetiň ýa-da beýleki duýgur desgalaryň ýaşaýan ýerinden 200 metr uzaklykda. Ir sagat 7-den we agşam 10-dan gijä galman. Açyk ýüzler bilen, maskalar, ýarag we spirt ýok. Emma şygarlary we çykyşlary hökmany utgaşdyrmazdan. Iň bolmanda resminamada senzura hakda söz ýok. Bu eýýäm taryhy azatlyk.
Garaşsyz Türkmenistanda beýle zat bolmandy. Prezidentiň özüne bildirilýän aýyplamalaryň syýasy geň-taňlygy bilen bizar bolmagy däl. Ýöne, belki, diňe dürli dürlüligi islän bolmagy mümkin. Galyberse-de, şu wagta çenli bu at bilen ýeke-täk partiýa bu ýerde iň demokratik bolup galýar. Ol hökümdar. Üç ýyl bäri resmi taýdan Türkmenistanda bolup geçen güýç we bagt döwri tebigy çäklere mätäç.
Artykmaçlyga rugsat berip biljekdigi Berdimuhammedowy biynjalyk etmeli däl. Ilki bilen, ygtybarsyzlardan öňünden alada galmazlygy haýyş edilýär - giň ulgama barýan ýol henizem olar üçin ýapyk. Ýurda hem ýapyk bolşy ýaly. Syýasy partiýalar, jemgyýetçilik birleşikleri we işleri togtadylan, ýatyrylan ýa-da gadagan edilen dini guramalar syýasy ýygnanyşyklar guramak mümkinçiliginden mahrum edilýär. Ikinjiden, hiç kim munuň hökman protest bolmalydygyny aýtmaýar. Köpçülikleýin, mysal üçin, respublikanyň üstünliklerine begenip ýa-da ýolbaşçylara minnetdarlyk bildirip bilersiňiz. Muňa garamazdan, Türkmenistanda ýolbaşçylaryň özi bolmazdan muny hiç haçan etmediler. Emma, ahyrynda her kim adamlary ýygnap biler. Eger ol prezident bolsa-da.
Bu mowzuk GDA ýurtlary institutynyň Merkezi Aziýa bölüminiň başlygy Andreý Grozin tarapyndan dowam etdiriler.
- Garaşsyzlyk döwründe Türkmenistan köpçülikleýin hereketler barada kanun bolmazdan gaty gowy dolandyryldy. Berdimuhammedow indi oňa näme üçin mätäç? Ýa-da kanuna köpçülügiň islegi barmy?
“Häzirki wagtda jemgyýetçilik isleginiň bardygyny pikir etmeýärin. Meniň pikirimçe, bir tarapdan prezident ýuwaş-ýuwaşdan, gaty haýal, Türkmenistany goýýan, iň ýumşakly, dünýä jemgyýetçiliginiň arasynda aýratyn orny eýeleýän iň ýiti delilleri gyssagly aýyrýar. Beýleki tarapdan, resmi Aşgabadyň ýurtda sosial durnuklylygy saklamak baradaky gorkusy bu ýagdaýa täsir edýär. Ýagny, bir zat bolup geçse, raýatlara şu wagta çenli bar bolan boşluga däl-de, syýasy işlerine kanunlara bil baglamak üçin kanunçylyk binýady taýýarlanýar.
- Berdimuhammedowyň ozalky demokratik özgertmeleriniň hemmesi esasan bezegdi. Bu kanun diňe bar bolmagy üçin zerurmy ýa-da işlemäge rugsat berilermi?
"Meniň pikirimçe, muňa rugsat bermezler, sebäbi bu ýerde özüni tanatmak isleýän, şol sanda syýasy wakalara jemgyýetçilik mejbury mehanizmlerini ulanmak arkaly haýsydyr bir syýasy gurluşyň peýda bolmagy mümkin däl." Bu hili raýat işjeňligi Türkmenistanda umuman kabul edilmeýär. Belki-de bölekleýin bezegdir. Bu, “günbatar dostlarymyz” üçin raýat gatnaşygy bilen baglanyşykly ähli resmi kagyzlaryň iň bolmanda ýazylmagyna alada bildirýän surat. Ýöne olaryň nähili berjaý ediljekdigi ÝB we Ýewropa Parlamenti üçin başga bir mesele. Olary beýle biynjalyk edenok.
Berdimuhammedowyň ozalky liberal özgertmeleriniň tejribesi, Türkmenistanyň bu täzeligine nepislik hökmünde garajakdygyny görkezýär. Synap bilersiňiz, ýöne “azajykdan” we diňe baýramçylyklar üçin. Şeýle-de bolsa, “tagam”, ysly bolsa-da, adaty däl we olaryň aýdyşy ýaly hemmeler üçin däl. Bärde bolsa olar prezidenti gowy görýärler. Demokratiýanyň boljakdygyny aýtsa, ederler we aýdyşy ýaly bolar.
Mihail Şeinkman
http://ria.ru/radio_brief/20150312/1052282701.html#ixzz3UC6Z3bwp
