Türkmenistanyň ömürlik prezidenti, ähli türkmenleriň atasy bolan Türkmenbaşy adyny alan Saparmyrat Nyýazowyň öz ýurduny weýran edýän we ilatyny garyplyga sezewar edýän hökümdardygyna bütin dünýäde giňden ynanýarlar. BMG we ÝHHG Türkmenistanda adam hukuklarynyň aç-açan ýagdaýyny yzygiderli tankytlaýarlar we Ýewropanyň Dikeldiş we Ösüş Banky şeýle aladalar sebäpli ýurduň jemgyýetçilik pudagy bilen hyzmatdaşlygy togtatdy. Türkmenistanyň dünýäniň iň repressiw rejimlerinden biridigi bilen hemmeler ylalaşýar.
Şol sebäpden, Ýewropa Bileleşiginiň hökümete - paria bermäge taýynlygy baradaky habar gaty täsir galdyrdy. 20-nji martda Ýewropa Parlamentiniň Daşary gatnaşyklar we halkara söwda komitetleri Türkmenistan bilen söwda we ykdysady hyzmatdaşlyk barada wagtlaýyn şertnama teklibi tassyklady. Bu mesele ýakyn wagtda tutuş Mejlisiň sesine hödürlener.
Bu, soňky ýedi ýylda ÝB syýasatynda düýpgöter üýtgeşme bolup görünýär. 2003-nji ýylda Ýewropa Parlamenti hatda Türkmenistanyň "dünýäniň iň erbet totalitar ulgamlarynyň birine öwrülendigi" baradaky karary kabul etdi we adam hukuklarynyň bozulmagy sebäpli türkmen rejimi bilen wagtlaýyn şertnama baglaşmakdan dogry ýüz öwürdi.
Ýewropa Parlamentiniň komitetleri "türkmen" syýasatynda beýle üýtgeşmäni az adam görer öýdüpdir. Galyberse-de, dünýä metbugatynda Türkmenistany öz içine alýan seýrek duş gelýän makalalarda, Nyýazowyň senenama aýlaryny özi we ejesi (2002) diýip atlandyrmak, altyn dişlerini gadagan etmek (2004), aýdym-saz ýazgylaryny gadagan etmek (2005) ýaly isripsiz kararlara üns berilýär, ýa-da Ruhnamany üç gezek sesli okaýanlaryň hemmesine göni jennete gitmek wadasy, millet gurmak we ruhubelentlik baradaky kitaby (2006).
Bularyň hemmesi gülkünç ýaly bolup görünýär, ýöne, elbetde, Türkmenistanda ýaşaýanlary gyzyklandyrmaýar.
Nyýazow hökümeti başgaça pikirleriň ýüze çykmagyna ýol bermeýär, metbugat we syýasy azatlyklar basylýar, syýasy oppozisiýany, adam hukuklaryny goraýjy aktiwistleri, garaşsyz jurnalistleri we käbir dinleriň tarapdarlaryny, esasanam sünni yslamdan we rus prawoslaw dininden başga dine uýýanlary sürgün etdi ýa-da tussag etdi. Käbir dissidentler zor bilen psihiatrik keselhanalara ýerleşdirildi. Tutulan ýerlerde we polisiýada gynamalar has köp ulanylýar, şol sanda urulmak we psihotropiki neşe serişdeleri.
Daşary ýurt täsirini azaltmak maksady bilen Türkmen häkimiýetleri 2004-nji ýylda 1993-nji ýyldan soň ýurduň daşyndan alnan ähli ýokary bilim diplomlaryny ýatyrjak we şeýle diplom eýeleriniň hemmesini döwlet edarasyndan aýyrjak täze kanun kabul etdi. 2005-nji ýylyň fewralynda Nyýazow obalarda hiç kim okamaýandygy sebäpli hiç kime mätäç däl diýen bahana bilen oba kitaphanalaryny ýapmagy buýurdy.
Bu ÝB bilen ýakyndan işleşmek isleýän hyzmatdaşmy?
Ýewropa Parlamenti Nyýazow rejimi bilen baglanyşyk gözlemegiň öz ýurdundaky adam hukuklaryna bolan garaýşyny gowulaşdyrmak üçin zerurdygyny aýdýar. Bu ikiýüzlülik dälmi?
Mejlis, öz täsirini üpjün etmek üçin, bu hukuklar bozulan halatynda şertnamany togtatmak üçin ulanylyp bilinjek adam hukuklary baradaky maddany öz içine aljakdygyny buýsanç bilen nädip aýdyp biler? Ýöne munuň ýaly maddanyň diňe goşulmagy şertnama gol çekmek mümkinçiligini inkär edýändigi äşgärdir. Adam hukuklarynyň bozulmagy, durmuşdan mahrum etmek, gynamak we adam alyp gaçmak ýaly agyr jenaýatlaryň öňünde Nyýazow rejimi bilen hyzmatdaşlyk etmekden ýüz öwürmek üçin näme zerur? Goňşy Özbegistanda bolşy ýaly hakykatdanam ýüz adamy öldürmek zerurmy?
Ýöne iň gülkünç delil, Ýewropa Parlamentiniň Türkmenistany izolýasiýa etmegine ýol bermezlik aladasy - bu pikir Ýewropa Komissiýasynyň we Geňeşiniň käbir wekilleri tarapyndan goldanylýar. Soňky ýyllarda Nyýazow dünýäde iň ýapyk döwletleriň birini döretdi we ÝB-niň wagtlaýyn şertnamasy türkmen hökümetini has demokratiki edip we esasy adam hukuklaryna hormat goýup bilmeýändigi sebäpli bu ýagdaýy üýtgedip bilmeýär. Türkmenistan bilen islendik söwda diňe ilatyny barha artýan garyplyga eltýän adamyň jübüsini doldurar.
Bu hökümet bilen gatnaşyk gurmak pikiri, Nyýazowyň pygamber bolandygyny öňe sürmegi ýaly manysyz. Emma, bagtymyza, Ýewropa Parlamentiniň bu däliçiligi duruzmak üçin henizem wagty bar. Wagtlaýyn söwda şertnamasy umumy mejlisde ses berlende, Ýewropa Parlamenti muny ret etmeli.
Ýogsam, ÝB-niň bütin dünýäde demokratiýany we adam hukuklaryny goramak baradaky borçnamasynyň üstünden gülmek bolar we ÝB-niň halkara arenasyndaky abraýyna çynlakaý zyýan ýetirer.
“Akasiýa Şilds”, “Human Rights Watch”-yň Ýewropa we Merkezi Aziýadaky bölümi.
Endrýu Stroline, Halkara krizis toparynyň metbugat müdiri.
"Habarlar wagty"
